Kamus Sansekerta - Indonesia Bag.3

KAMUS SANSEKERTA – INDONESIA

(Bagian 3)

S - Z

Oleh :

Dr. Purwadi, M.Hum

Eko Priyo Purnomo, SIP

————————————————————————————

S

saba : berkunjung

sabab : sebab, karena

saben : tiap-tiap

sabet : sabet, sebat; sabetan : 1 penghasilan sampingan; 2 cara memainkan wayang

sabin : sawah

sabit : pisau, sabit

sabrang : seberang, menyeberang

sabuk : sabuk; sabuk cotha : ikat pinggang; sabuk wala : ikat pinggang; sabuk èpèk : ikat pinggang

sad : enam, keenam

sada : lidi

sadak : perlengkapan makan sirih

sadali : bintang

sadana : dana, harta

sadara : hormat, rendah hati

sadarga : dugaan, kiraan

sadarpa : berani, gagah

sadaya : semua, segala; sadarum: (ing.) semua, segala

sadé : jual

sadha : musim yang ke-12

sadhana : dana, harta, uang

sadhang : pohon sebangsa palma

sadhegan : 1 campuran tembakau rokok; 2 dagu

sadhel : tempat duduk di sepeda

sadhéla : sebentar, sekejab

sadhèng : pohon sebangsa palma

sadhéngah : sembarang

sadhépah : sedepa

sadhèrèk : saudara

sadhiya : sedia, siap

sadho : sebangsa dokar

sadi : dari, agak sedikit

sadpada : capung, kumbang

sadran : upacara adat sadran

sadu : sabar

sadulur : saudara

sadur : sadur, kutip

sadya : niat, kehendak

saé : baik, bagus

saékakapti : seia sekata

saékapraya : seia sekata

saéngga : sehingga, maka

saèstu : sebenarnya, sesungguhnya

saga : saga

sagah : sanggup

sagala : segala, semua

sagara : samudra, laut; saganten : (ing.) samudra, laut

saged : bisa, dapat

sagelar sapapan : sebarisan

sagnyan : tanda baca dalam huruf Jawa

sago : sagu

sagotra, sagotrah: sekeluarga

sagu : sagu

saguh : sanggup

saguna : terutama, kemuliaan

sagung : semua

sah : sah, resmi, beres

saha : serta, dan

sahakarya : pertolongan

sahal : seketika itu juga, pada waktu itu juga

saharsa : suka cita, senang

sahasa : paksaan, dengan pekerja, dengan berani

sahasika : paksaan, dengan pekerja, dengan berani

sahasra : seribu (1000)

sahita : hati, perasaan

sahitya : bersama-sama, beserta

sahya : sahaya, saya, hamba

saiki : sekarang, kini

saingga : sehingga, maka

sairib : seperti, kaya

sais : kusir

saiyeg saekapraya : satu tekad, seia sekata

sajak : sepertinya

sajeg jumbleg : selamanya

sajeng : nira yang direbus

saji, sesaji : sesaji; tudung saji : penutup makanan; sajèn : sesajian

sajiwa : sejiwa

sajuga : satu

sak : 1 saku; 2 satu; saklangkung : lebih-lebih; sakésuk : sepagi; sakloron : berdua; sakwèhning : oleh karena, oleh sebab; sakwingi : kemarin

saka : 1 dari; 2 tiang; 3 tahun Saka; sakakala : tahun saka; sakatambé : dinihari, pagi-pagi sekali

sakabda : tahun Saka

sakadi : sekerja

sakal, sakala : seketika itu

sakala : seketika; sakalaguna : semua kebajikan

sakalir : semua, segala

sakanti : bersinar, bercahaya

sakareng : sebentar, sekarang

sakat : mulai dari

sakatha : kereta

sakéca : enak, nikmat

saketi : sejuta

sakelar : saklar

saking : dari

sakit : sakit

sakra : terang

saksana : lekas, segera

saksi : saksi

sakta : gemar, senang akan

sakti : sakti, keramat

saku : saku, kantung

sal : bangsal

sala : sendirian, tunggal

salab : letak, tempat

salaba : belalang

salaga : gaya, tingkah laku

salah : salah; salah cipta : salah cipta; salah deleng : salah lihat; salah éndah : salah tingkah, berbuat yang tidak perlu; salah gawé : salah kerja; salah gemèn : suka mencampuri urusan orang lain; salah graita : salah rasa; salah ilik: salah lihat; salah kapti : salah niat, salah tujuan; salah kardi : salah kerja; salah karya : salah kerja; salah kedadèn : salah kejadian, keliru; salah mangsa : salah iklim, salah musim; salah pandeleng : salah lihat; salah siji : salah satu; salah surup : salah tahu; salah tampa : salah terima, salah paham; salah ton(en) : salah lihat; salah urat : salah urat, kesleo; salah wèwèng : menyeleweng

salak : buah salak

salaka : perak

salaki rabi : suami istri

salaluné : selanjutnya, berikutnya

salang : tali lekar; salang gumun : terheran-heran; salang pikulan : pikulan dan tali lekarnya; salang sebat : salah sebut, hampir sama; salang sengguh : salah tanya; salang siji : salah satu; salang suduk : bertikam-tikaman; salang surup : salah lihat; salang tunjang : bertingkah tak sopan

salap : letak, tempat

salapan : tiga puluh enam hari

salawana : berselisih, bertengkar

salé : jenis sayuran

salécun : banyak sekali

salep : salep, obat gosok

saliku : air

salikur : dua puluh satu

salin : salin, ubah; salin gagasan : ganti gagasan; salin swara: berubah bunyi

salingkuh : selingkuh, serong

salinting : segelinting

salintir : segelintir

salira : 1 badan, fisik, jasmani; 2 biawak

saliré : semua, segala

salisih : selisih

salit : dahaga, haus sekali

saloka : seloka; saloka wedhar : undian, lotre

salong : sebagian

salu : rumah muka, balai-balai

saluku : duduk belunjur

sama : sama; samahita : kecerdasan, bijaksana; samakita : bersamadi, bersembahyang

samad : berkat, sawab

samadi : semedi

samadya : seukuran, sekemampuan

samaja : gajah

samak : sampul, kulit

samakta : siap sedia

samana : ketika itu, waktu itu

samang : engkau, kamu

samangké : sekarang, kini; samangkéyan : sembarangan

samanta : semua, semuanya

samantara : sementara

samanya : biasa

samapta : siap sedia, sanggup

samar : samar-samar

samas : empat ratus

samasta : semua, semuanya

samata : nyata, benar, sama

samatra : sedikit

samaya : menunda janji

sambada : mampu

sambah : sembah, menyembah

sambaing : jenguk, kunjung; sambang suwel : penjahat

sambarana : ceroboh

sambartaka : rusak, kiamat

sambat : mengeluh, berkesah

sambatara : tahun

sambawa : tidak mustahil

sambéga : keinginan, dambaan

sambegana : tajam ingatan

sambékala : halangan

samben : setiap, tiap-tiap

samber : 1 sambar; 2 sebangsa jala; samber nyawa : sabung nyawa, pandai berperang; samberan: ayam; samber lilèn : kumbang padang; samber mata : sambar mata, hewan kecil yang terbang dan mudah masuk mata

sambet : sambung, sambut; pinjam

sambi : sambil

sambilan : sambilan

sambit (di-) : dilempar, disebat

sambiwara : sayembara

sambodana : ujar, bicara, perkataan

sambong : sambung

sambrama : penghormatan, sambutan

sambuk : cambuk, cemeti

sambung : sambung

samburat : semburat

sambut : sambut; sambut damel : bekerja

samèk : alas perut, makan pagi

samekta : siap sedia, sanggup

samené : demikian, sekarang

samengko : nanti

samépa : sekat, bersanding

sami : sama

samida : kayu bakar

samin : minyak samin

samir : daun pisang penutup makanan

samirana : angin

samita : sasmita, tanda-tanda

samoda : senang, suka hati

samodana : kata-kata semu

samodra : samudra, laut; samodra rob: samudra surut

samoha : semua

sampad : tali sandal, selempang terompak

sampah : sampah

sampak : cepat, rikat

sampaka : lengkap, penuh

sampali : nista, jelek

sampan : sampan, prahu kecil

sampang : pohon sampang

sampar : sampar, tendang

samparan : kaki

sampéka : tipu daya, muslihat, cerdik

samper : sampir, sambar

sampet : sudah teratur, cukup

sampéyan : kamu, anda; sampéyan dalem : paduka

sampil : paha lembu yang disembelih

sampir : sampir

sampun : sudah

sampur : sampur, selendang tari

sampurna : sempurna, paripurna

sampyan : engkau, tuan, sampean

sampyoh : mati bersama; sampyuh : mati bersama

samubarang : segala hal, sembarang; samudaya : segala, semua samukawis : segala hal, semua perkara

samudana : kata-kata semu

samuhita : semedi

samudra : samudra, laut

samuha : perkumpulan, persidangan

samun : samar, rahasia

samur : samar

samuwa : dengan upacara resmi

samya : sama, sedang

sana : pohon sana

sanadyan : meskipun, walupun

sanajan : meskipun, walaupun

sanak : saudara, sanak famili

sanalika : seketika

sananta : nama bentuk kata

sancaya : nama windu

sandé : urung, batal, sarung,

sandéha, sandéya : ragu-ragu, khawatir

sandékala : gurat merah di langit senja

sandhang : sandang, pakaian; sandhangan : 1 pakaian; 2 tanda baca, harokat; sandhang lawé : sejenis bangau; sandhang wlikat : diselipkan dibawah ketiak

sandhat : tali pengantar, dekat, berdamping

sandhéné : seandainya, seumpama

sandhi : sandi, rahasia

sandhing : dekat, bersanding

sandhung : sandung, terantuk; sandhung lamur : daging kerbau di dada; sandhung watang : perkara penting yang tak boleh dilanggar

sandhur : sandur, sejenis seni

sandi : sandi, rahasia; sandi asma : nama rahasia, nama yang dirahasiakan; sandilata : nama tumbuhan obat; sandisastra : sastra sandi; sandiupaya : sandi rahasia; sandiwara: sandiwara, drama, teater; telik sandi : mata-mata, inteligen

sandika : siap, sedia

sandyakala : gurat merah di langit senja

sanéga : bersiap, bersedia

sanèngga : sehingga

sanépa : ibarat, peribahasa

sanès : lain

sang : sang, si

sanga : sembilan

sangadi : 1 baginda; 2 sengaja

sangaji : baginda raja

sangan : bilangan sembilan

sangapa : siapa

sangar : hebat, dahsyat, menakutkan

sangara : mustahil

sangat : sangat, amat

sanget : sangat, amat

sangga : sangga, jinjing; sangga krama : menjawab dengan sesuka hati; sangga langit : tumbuhan sulur-suluran; sangga runggi : halangan, rintangan; sangga uwang : bertopang dagu

sanggah : sanggah, sangkal

sanggama : hubungan intim

sanggap : sanggup

sanggar : gingsul

sanggem : janji, kewajiban

sanggi : sangga

sanggit : dramatika, penjiwaan

sanggraha : persediaan, jamuan, hidangan

sanggrama : perang, berperang

sanggrekan : halangan, rintangan, aral

sanggul : sanggul, kundai

sanggup : sanggup, bersedia

sanggya : segala, semua

sanghara : rusak, hancur; sangharakalpa : hari kehancuran, hari kiamat

sangi : janji, berjanji, nazar

sangit : bau hangit

sangiwèn : dahulu, zaman dahulu

sangka : dari; sangka déné : makanya, oleh karena itu

sangkal : tangkai kapak; sangkal putung : pijat urat bagi orang yang patah tulang

sangkala : angka tahun yang disusun dalam kata-kata bernilai angka; candrasangkala: sangkala yang berdasarkan pada perhitungan tahun bulan; suryasangkala : angka tahun yang didasarkan pada perhitungan tahun matahari

sangkan : asal, dari; sangkan paran : asal dan tujuan

sangkar : sangkar, kurungan

sangké : asal, dari

sangkèng : asal, dari

sangkep : lengkap

sangkèt : nama tetumbuhan obat

sangkéta : sengketa, berselisih, bertengkar

sangkin : makin

sangking : dari

sangkrah : ranting bambu

sangku : panah, bokar, mudam

sangkuh : sangkur, mata sangkur

sangkut : sangkut, libat

sangkya : asal, dari

sangsang : sangga

sangsara : sengsara, kesulitan; sangsara désa : uang kas desa

sangsaya : semakin

sangu : saku, bekal

sangut : beliung, kampak

saniki : sekarang

saningga : sehingga

saniskara : segala hal, sembarang

sanityasa : senantiasa, selalu

sanja : menengok, menjenguk

sanjang : berkata

sanmata : baik, bening

santa : baik, bening

santak : benda, harta

santan : santan

santana : saudara

santen : santan

santer : keras, cepat

santi : semboyan, motto; santiaji : petunjuk pelaksanaan; santika : mutiara; sesanti : semboyan, kata mutiara

santosa : sentosa, kuat

santun : sopan

santya : 1 larangan; 2 pujian, terpuji

sanubari : sanubari, hati

sapa : siapa

sapah : ubi kayu

sapala : sedikit, sepatah kata

sapandurat : sekejap mata, sebentar

sapata : berjanji, bersumpah

sapeket : karib

sapélé : sepele

sapet : sampai pada

sapi : sapi

sapih : pisah, cerai

sapir : shafir, batu intan

sapit : sepit, penjepit; sapit urang: taktik dan strategi perang dengan membuat susunan barisan seperti sapit urang

saplak : serupa botol, hampir sama

saprantu : nama tanaman obat

sapta : tujuh; saptadarma : tujuh darma, tujuh pengabdian; saptamarga : tujuh doktrin

sapu : sapu; sapu udhar : terurai, terlepas; sapu dhendha : hukuman; sapu jagat : merata ke seluruh jagat; sapu lebu: pembersihan total, sweeping; sapu tangan : sapu tangan

sapucapan : satu cerita, satu perkataan

sapuluh : sepuluh

sapunika : sekarang, kini

saput : dilimputi, ditutupi; saput dhengkul : sampai ke lutut; saput pranti : selengkapnya dengan alat-alat; saput lemah : terang tanah, mulai remang-remang di pagi hari

sara : 1 berkaitan dengan; 2 sengsara; sarabasa : rusak; sarabuta : kusir, sais; saradula : harimau; saranangga : tikus; sarasidya : bunga tunjung; saraswati : bidadari Dewi Rarasati; sarawèdi : rahasia; sarayuda : pesuruh

sarab : nama penyakit anak, sawan

saraba : sebangsa kijang

saraga : asyik, gemar

sarah : sampah

sarampangan : serampangan

sarana : sarana

sarandu : sekujur, seluruh

sarang : sarang

sarangan : sarangan

saranta : sabar

sarap : sarap, makan pagi

saras : sembuh, waras

sarasa : makna, arti

sarasati : cipta

sarati : pawang gajah

sarawungan : sahabat, kenalan

saraya : bantuan, pertolongan

sardana : kaya

sardula : harimau

saré : tidur, istirahat

sarèh : sabar, tenang, pelan

sarem : garam

sarèn : darah yang dimasak

sareng : bersama

sarenti : tidak bersama-sama

saresmi : bersenggama

saréyan : berbaring

sarga : bab, pasal

sari : inti; sari kuning : zat pewarna kuning dalam membuat kain batik; sari kurung : bunga nagasari; saripati : inti, pati, saripati; sari wosé : bunga, nagasari

sarika : ia, orang kepercayaan

sariki : ini, sekarang

sarimbit : sekalian, bersama-sama

sarimpi : serimpi, jenis tali

saring : saring

sarira : badan

saritim : bunga rejasa

sarjana : sarjana, ahli

sarju : setuju, cocok

sarkara : manis, dandanggula

saroja : bunga tunjung

saron : saron, bagian dari gamelan

sarong : sarung

sarpa : ular

sarta : serta

saru : saru, jorok; saru siku : tata sila, tata krama

sarujuk : sepakat, setuju

sarung : sarung; sarung kaki : sarung kaki; sarung tangan : sarung tangan

saruni : serunai

saruwé : menyapa, menangani

sarwa : serba, semua; sarwa-sarwi : serba-serbi; sarwi : serba; sarwya : serba

sarya : bantuan, pertolongan

sasa : kelinci

sasab : tutup, selimut

sasadara : rembulan; sasadhara : rembulan; sasalancana : rembulan

sasag : sasak, telusur

sasak : sasak, telusur

sasama, sasami : sesama

sasana : sasana, tempat

sasangka : bulan

sasangkan : bulab-bulanan

sasanti : puji-pujian

sasar-susur : sangat keliru

sasat : seperti

sasati : tunggal kehendak

sasawa : bangkai

sasi : bulan

sasikantha : suryakantha, kaca pembesar

sasmaka : sinar, cahaya

sasmaya : baik, indah

sasmita : lambang, tanda

sasra : seribu; sasrabahu, bahusasra: seribu tangan; sasrawarsa: milenium, seribu tahun

sasrahan : pemberian, persembahan

sasrangan : menyerbu dengan cepat

sasrawungan : kenalan, sahabat, handai taulan

sasti : enam puluh (60)

sastra : sastra, tulisan; sastra banyu : nama bentuk keris; sastra cetha : ajaran luhur; sastra daksa : ahli ilmu, mahir; sastra harjéndra, sastra jéndra : ajaran luhur

sastrika : senjata, pedang

sata : tembakau

satak : benda, harta

satata : sesuai dengan aturan, tertata

satéja : cahaya, sinar, pelangi

satemah : akhirnya, akibatnya

sathithik : sedikit

satiti : teliti

satmaka : senyawa, sejiwa

satmata : kasat mata, dapat dilihat

sato : satwa, hewan, binatang

satorasih : terkenal, termasyhur

satriya : satria

satru : musuh; satru bebuyutan : musuh turun-temurun; satru ati: musuh hati; satru batin : musuh batin

satu : 1 satu; 2 acuan, cetakan; satu budi : kebulatan tekad

satuhu : sebenarnya

satus : seratus

satwa : binatang, hewan

satwika : utama, terutama

satya : setia; satyalencana : lencana/penghargaan untuk tanda kesetiaan, pengabdian; satyawada : memegang teguh kata-katanya

saudara : saudara

sauga : asal, asalkan

saulon : satu telan

saur : saur, makan akhir; saur manuk : cerewet, ribut, banyak suara

sausap : sedikit

saut : disambar, disebut

sawa : ular sawah

sawab : wibawa, pengaruh gaib

sawah : sawah

sawala : menolak, menyanggah

sawan : 1 ketakutan, cemas; 2 jenis penyakit

sawana : menyucikan diri, mandi

sawanan : ketakutan, cemas

sawang : rumah laba-laba

sawangan : pandangan

sawarga : surga

sawarna : 1 satu warna; 2 emas

sawastu : sesungguhnya, sebenarnya, sebetulnya

sawat : lempar; sawatgata : hidangan, jaminan

sawé : 25 rupiah

sawed : selempang

saweg : baru, lagi, sedang

sawéga : siap, sedia

sawegung : semua, segala

sawenang-wenang : sewenang-wenang

sawer : ular

sawi : tanaman sawi

sawidak : enam puluh (60)

sawiji : satu, bersatu

sawismaya : keran

sawita : mengabdi

sawiyah : 1 sewenang-wenang; 2 anak cicak

sawo : buah sawo; sawo matang: warna kulit orang Jawa, coklat muda seperti buah sawo matang

sawung : jago, ayam jantan; sawunggaling : ayam jantan aduan

sawur : sebar, tabur

saya : semakin

sayab : sayap

sayabara : sayembara

sayaga : sudah siap

sayah : payah, letih, capai

sayaka : panah

sayakti : sesungguhnya, sebetulnya

sayana : tempat istirahat, tempat tinggal

sayang : 1 sayang; 2 tukang tembaga

sayarda : bertambah sangat

sayekti : sungguh, benar; sayektos : sungguh, benar

sayem : ayem, senang, bahagia

sayembara : sayembara

sayogya : sebaiknya

sayub : basi

sayuk : rukun, bersatu

sayur : sayuran

séba : menghadap, hadir

sébak : sibak, belah, pecah

sebandar : syahbandar

sebar : sebar, tebar, tabur

sebawa : wibawa, pengaruh

sebda : sabda, kata

sebel : sebal, kecewa, tak rela

sebit : sabit, lempar; sebit runting: rusak

secang : pohon secang (bahan cat warna merah)

seda : cipta, sabda, firman

séda : mati, meninggal

sedaya : semua, segala; sedanten, sedarum : (ing.) semua, segala

sedhah : sirih, kinang; sedhahan : 1 suruhan; 2 utusan

sedhakep : sedekap

sedheku : duduk bersila

sedhéla : sebentar

sedheng : muat; sedhengan : cukupan, sedang-sedang

sedhèngah : semua, segala, sembarang

sedhep : sedhap; sedhep malem : bunga sedap malam

sedhèrèk : saudara

sedhih : sedih, susah

sedhiya : sedia, siap

sedhuh : aduk

sedulur : saudara

sedya : niat, kehendak, keinginan

sega : nasi; sega kebuli : nasi bercampur daging; sega golong : nasi dibulat-bulat; sega lutut : nasi dicampur ketan; sega mas : nasi kuning; sega penak : nasi pulan; sega pondhoh : bubur jagung; sega thiwul : nasi thiwul, nasi dari ketela

seganu : kemarin dulu

segara : samudra, laut; seganten: (ing.) samudra, laut

segawon : anjing, serigala

segung : semua, segala

séhat : sehat

seja, sedya : sengaja, tuju, yang dituju

sejati : sejati

sekar : kembang, tembang; sekar kedhaton : bunga istana, putri raja; sekar mayang : bunga mayang

sekati : sekali

sekawan : empat (4)

sekeb : sekap

sekéca : enak, nikmat

sekèci : sekoci, perahu kecil

sekedhap : sebentar

sekedhik : sedikit

sekoci : perahu kecil

sekong : serabut akar

seksi : seksi, bagian

sekti : sakti

sekul : nasi

sekung : selabut, akar enau

sela : waktu luang, tempat luang

selak : lekas, cepat-cepat

selan : sisipan, tempat yang luang

selang : pipa plastik; selang sebat : pinjam nama; selang gumun : mudah kagum;

selang seling : selang-seling, warna-warni; selang silih : meminjam apa-apa; selang surup : keliru, salah

selangkung : dua puluh lima, 25;

selapan : tiga puluh lima hari

selarik : selarik, sebaris

selasih : bunga selasih

seling : seling; seling surup : keliru, salah

selip : mogok, terselip

selir : selir

sélog : sebangsa ubi hutan

selok : pisau raut

selon : tabung tempat menaruh rempah-rempah

selop : selop

selot : semakin

selup : selop

selur : berduyun-duyun

selut : pembungkus rangka

sema : kuburan, perkuburan

semada : sedikit, agak

semadi : semedi, bertapa

sémah : istri

semana : segitu

semandan : sedikit, agak

semandi : dibanding dengan

semangat : semangat, motivasi

semanger : baik, indah, bagus

semanggi : semanggi, jenis tumbuhan

semanten : demikian, begitu, segitu

semaput : pingsan

semat : derajat, pangkat

sembada : mampu

sembaga : mashur, mujur benar

sembagi : kain cita, cita

sembah : sembah; sembah bekti : sembah bekti; sembah sungkem : sembah sungkem; sembahyang : sembahyang, sholat

sembarangan : sembarangan, semaunya

sembari : sembari, sambil

sembawa : harimau

sembèr lèwèr : mudah bosan

sembet : sambung

sembir : rabit, koyak

semboja : samboja, jenis bunga

sembok : ibu, simbole

sèmbong : kain seperti dodot bagi wanita istana

sembrama : penghormatan, sambutan

sembrana : sembrono, ceroboh

sembrani : berani; kuda sembrani : kuda tunggangan dewa

sembuh : sembuh, waras

sembung : kayu sambung

sembur : sembur

semburat : menciprat, bersirat

semèdi : semedi, tapa

semekta : siap, sedia

semendhi : semedi, bertapa

semené : istirahat

semengko : sekarang, kini

semerep : melihat, mengetahui

semi : bersemi, tumbuh

semil : sedikit sekali

semilih : banyak pilihan

semingi : berbaring dengan badan dan kepala lebih tinggi

semir : semir

semita : sasmita, lambang, tanda

semono : segitu, itu

sempal : sempal, lepas

sempana : sempana, macam bentuk keris

semprul : tembakau kasar

semu : 1 semu; 2 agak

semur : semur, jenis masakan

semut : semut; semut gatel : semut gatal

séna : kuat, gagah; sénapati : pemimpin perang, jendral

senajan : meskipun, walaupun

sendari : gadis cantik

sendawa : sejenis burung layang-layang

sendhal : tarik; sendhal mayang : pencabut nyawa

sendhang : sendang, kolam, mata air

sendheng : tali busur

sendhul : tatap, sendal

sendika : setuju, cocok

seneng : senang

senéngga : jikalau, seumpama

senénjong, seninjong : campur-aduk

sengadi : dalih, berdalih

sengados : dalih, berdalih

sengaja : sengaja

sengak : bau menusuk hidung

sengap : bentak

sengara : mustahil, tak mungkin

sengéngé : matahari

séngga : sehingga, sampai, seperti

sengganèn : nama gamelan

senggang : senggang, renggang

senggata : hidangan, suguhan

sengguh : angkuh, tinggi hati

senggung : sebangsa musang yang punya senjata kentut yang baunya luar biasa

senggutru : bakal capung (masih dalam air)

sengir : bau anyir

sengit : sengit, benci

sengka : asal, dari

sengkala : bilangan tahun berupa sandi

sengkalang : lingkar roda

sengkan : asal, dari

sengkang : kosong

sengkel : sedih, susah

sengkelat : memasang, mengenakan; sengkelit : membawa keris dengan diselipkan di pinggang

sengker : pingit, simpan

sengsem : terpikat, tertarik

seni : kesenian, keindahan

senik : bakul

seninjong : campur aduk, gado-gado

senjata : senjata; senjata pitulung : senjata penolong

sentak : bentak

sentani : saudara, famili

sentheng : tali yang direntang

senthir : lampu

senthot : berotot, kuat

sentika : pandai olah senjata dalam perang

sentolo : tonggak, galangan perahu

sentosa : sentosa, kuat, kokoh

sentul : nama pohon buah

senuk : senuk, tapir

sepa : tawar, tak berasa

sepada : 1 sepeda; 2 awas, luas pada

sepah : sepah, ampas

sepala : sedikit

sepana : nama bentuk keris

sepang : sepang, nama pohon (bahan cat merah)

sepat : sepat, jenis ikan

sepata : berjanji, berujar

sepen : sepi

seper : singgah istirahat

sepet : 1 sepit, pahit; 2 sabut kelapa; sepet madu : manis sekali

sepi : sepi, sunyi

septa : tujuh

sepura : maaf, ampun

serat : tulis, surat

serwa : serba, semua

séta : putih

setal : kandang kuda

setengah : ½, separo; setengah tuwuh : setengah matang

sétra : padang, lapangan

setrèn : sawah, ladang yang diairi

setri : istri, perempuan

setu : sabtu

setuju : setuju, sepakat

setunggal, setunggil : satu, tunggal

setya : setia

séwaka : menghadap

sèwu : seribu

sida : jadi, berhasil; sida wurung : batal, gagal; sidaguri : seleguri; sidarsi : pendita yang mulia; sidawayah : nama pohon

sidheku : duduk tegap tangan bersedekap di meja

sidhem : sunyi, senyap; sidhem premanem : sunyi, hening

sidi : sempurna, bulat

sidik : benar

sidikara : dipupu, dikenakan mantra

sigar : pecah, belah; sigar semangka : belah dua sama persis

sigeg : berhenti; sigeg wacana : berhenti bercerita

sigi : ujung tenunan

sigit : cakap, tampan

sigra : segera

sigrak : semangat

sih : sih; asih : kasih, cinta

siji : satu

sika : ujung, cula, gombak

sikara : menganiaya, menyiksa; gendhak sikara : aniaya

sikarini : nama tembang gedhe

sikep : siap, sedia, sikap

siki : satu, merak,burung merak

siksa : siksa

sila : 1 dasar; 2 duduk bersila; silakrama: menikah, kawin; silaning akrama : menikah, kawin; siladri : gunung batu

silah : pecah, kelompok

silang : silang

silat : silat

silih : saling; silih asih : berkasih-kasihan

siling : dituang

siluman : siluman

sima : macam, harimau

simah : istri

simbah : kakek, nenek

simbar : rambut di dada

simbok : ibu

simpen : simpan

simping : jajar, sunting

simpir : simpir

sinar : sinar, cahaya

sinarawèdi (sedulur -) : sahabat karib

sinartan : disertai

sinatriya : dianggap sebagai ksatria

sinau : belajar

sindap : ketombe

sindhèn : sinden, penyanyi tembang

sindhung riwut : angin besar

sindhutan : petani

sindikara : dipuja, puji

sindir : sindir

sindu upaka : air, sungai

sindur : 1 merah muda; 2 tandak

sindura : merah muda

singa : singa; singabarong : pertunjukan tari tradisional cina; singanegara : algojo kerajaan, pemenggal kepala

singat : tanduk

singha : singa; singhasana : singgasana; narasingha : singgasana raja

singid : rahasia, sembunyi, misterius

singkrih : disingkiri

singkur : belakang, dibelakang

singlar : belah, pecah

singset : erat, kuat

singub : sempit, pengap

singunen : cemas, kuatir

sinidikara : dicipta, dipuja

sinjang : pakaian, jarik

sinom : 1 daun asam muda; 2 tembang sinom; sinoman : pelayan pemuda

sinta : 1 terpuji; 2 nama wuku yang pertama

sinten : siapa

sintru : sunyi

sinuba-suba : dihormati

sinudarsana : diteladani, dicontoh

sinuhun : yang dijunjung, yang dimuliakan

sinukarta : dimuliakan, dihormati

sinungan : kedapatan

sinungga-sungga: dijunjung-junjung

sinuwun : yang dijunjung, yang dimuliakan

sipat : 1 sifat; 2 benang yang dicelup warna untuk menggaris kayu; sipat kandel : pusaka, kesaktian; sipat kuping : cepat sekali; sipat wong : sifat manusia

sira : kamu, engkau

sirah : kepala

siram : 1 sinar; 2 mandi

sirap : sirap, genting papan

sirep : tidur, diam; sirep bocah; : jam tidur anak (± jam 20.00); sirep jalma : jam0)

sirih : suruh, sirih

sirna : sirna, hilang

siru : suatu

sisih : sebelah, sis, bagian

sisik : sisik; sisik melik : tanda-tanda untuk membantu pelacakan suatu kasus

sisil : dikupas dengan mulut; sisilan : kupasan

siswa : siswa, murid

sisya : siswa, murid

sita : 1 sita, ambil; 2 baik, bagus; sitakara : dipuja, dicipta; sitangsu : bulan; sitaresmi : bulan

siti : tanah, bumi; siti hinggil, sitinggil : tanah/tempat yang ditinggikan untuk balai penghadapan; siti payah : rezeki, penghidupan; tedhak siti: upacara turun tanah untuk bayi

siwa : uwa, kakaknya ayah/ibu

siwakan : kolam ikan

siwalan : pohon rontal, lontar

siwamba : air penghidupan

siwi : anak

siya : menyengsarakan, menganiaya, sia-sia

siyaga : siaga, siap

siyos : menjadi, jadi

siyub : rindang, sejuk

slaka : 1 perak; 2 seloka, syair; slaka wedhar : syair bebas

slambu : kelambu, tirai, sekat kain

slamet : selamat, aman

slangsang : tempat bunga (sirih, dsb.)

slasih : bunga selasih

sléndhang : selendang

sléndro : slendro, laras musik gamelan

slenthem : slentem, jenis alat musik

slepa : tempat sirih

slepèn : tempat tembakau

slepi : wadah tembakau

slintru : sunyi, tampak puaka

tidur manusia (± jam 22.0slira : badan, anda; slira-sliri : mondar-mandir

sloka : seloka

slomprèt : selompret

slop : slop, sandal

slumpring : kulit bambu

smara : asmara, cinta; smaradana : tembang asmarandana

smita : tanda, lambang, sasmita

sobita : indah sekali

sodhok : tekan, desak

soga : warna merah untuk batik

sogat : jamuan, hidangan

sogata : jamuan, hidangan

sogèl : padi yang lekas berbuah

sogok : sogok, suap

sogolan : taruk, tunas

sojah : pembicaraan

sojar : kata-kata

sok : 1 tumpah; 2 kadang-kadang

soka : suka, gembira

soklat : coklat

sokong : sokong, dukung

sol : sol

solah : tingkah laku; solah bawa : tingkah laku, tabiat; solah tenaga : mengeluarkan tenaga; solah tingkah : tingkah laku

solèd : oles, sudip

solo : solo, enggan, segan

solor : 1 sukur; 2 akar tunjang

solot : sulut, nyala

solung : sulung

som : berjalan dengan langkah-langkah panjang

soma : 1 bulan; 2 hari senin

somah : keluarga, istri

sombèng : rabit, robek, sobek

sombong : sombong, congkak

sompèl : rompes, gompel

sompèt : sumpet, tertutup

sompit : siput, kecil kece

sompok : lemas, habis tenaga

sona : anjing

sondher : tanpa

sondhèr : sebai untuk menari

sondhol : sundul, tatap

sondhong : galah yang ujungnya diberi bakul untuk menjolak buah

song : geronggang, tua, relung

songa : sembilan

songar : sombong, congkak

songkok : peci, mahkota

songkop : galak yang ujungnya diberi bakul untuk penjolok bambu

songkro : 1 gerobak dorong; 2 sudah renta, rusak

songol : songol, pemarah

songot : tegap, cegak

songsong : songsong, payung

sontak : hancur, remuk

sonten : sore, petang

sontong : serotong

sonya : sepi, sunyi

sonyaruri : senyap, sunyi, sepi

sopal : cincin hiasan tombak

sopan : sopan

sopana : tangga, tumpuan, lantaran

sor : bawah, rendah

sora : keras

sorah : amanat, ajaran

soré : sore, petang

sorèng : kuat; sorèngpati : prajurit yang gagah berani, panglima perang

sori : maaf, ampun

sorog : anak kunci

soroh : serah, pasrah, beri

sorok : dorong, dukung

sorot : cahaya, sinar

soso : kasar, gagap

sosog : anyaman bambu diujung galak untuk menjalak buah

sosoh : lembut

sosol : gagap, menganggap, kasar

sosor : makan langsung dengan mulut

sosoran : tempat untuk menyosor

sosot : bentukan, makian

sot : kutuk, maki

sotya : hiasan, emas

sowak : rusak, robek

sowan : menghadap

sowang : sendiri; sowangan : sendirian; sowang-sowang : sendiri-sendiri

srabat : dua penangkal

srabédan : keinginan, kegemaran yang buruk

srah : serah, pasrah; srah-srahan : pemberian, persembahan, menyerahkan

srakah : 1 serakah, loba, tamak; 2 uang ongkos pernikahan dari pihak laki-laki yang diserahkan kepada pihak perempuan

srama : asrama

srambi : serambi

srambu : kelambu

srampad : sengkelit

srana : sarana, usaha, usada

srandhal : sandal

srandhul : jenis pertunjukan rakyat

sranta : sabar

sranthal : jalan cepat

sranthil : bergantungan, tak teratur

sranti, srantèn : sabar

srapat : sekejab

srasah : lapisan, saluran, dasar, lantai

srat : serat, tulis

srati : 1 pawang gajah; 2 (di-ni) : dilayani dengan baik

sraton : buas, pemarah

srawa : suara

srawana : musim yang pertama

srawung : pergaulan, hubungan sosial

sraya : bantuan, pertolongan

sreba : serba, semua

sreban : serban, surban

srebat : serbat

srebèt : lap, kain pembersih

sreda : percaya, sudi

sredu : setuju

sreg : pas, cocok

sregep : rajin, tekun

srèi : iri, dengki

srékal : menjegal

srempal : sempal, patah, putus

srémpang : selempang, serampang

srèmpèd : serempet, menyenggol

srempeng : kerja keras cepat

sremplah : bergantungan hampir patah

sreng : keras, tegang

srengen : marah, murka

srengéngé : matahari

srenggala : ujung, pucak, tanduk

srenggi : gunung, lembu

srengkara : kerusakan, kerusuhan

srenteg : keinginan kuat, maksud

srenti : tidak serempah

srep : sejuk

srepan : 1 pendinginan; 2 pengetahuan

srepegan : cepat, lekas

srèpèt : serempet, senggolan

srèsèh : manis tutur katanya

sresep : meresap, masuk

srèwèh : tampak mengalir di sana-sini

sri : cemerlang; sribombok : sribombok, jenis burung; sridanta, srigadhing : bunga srigading; srigunggu : nama tanaman; srigunting : srigunting, jenis burung; srikata : bunga srikaya; srikawin : mas kawin, mahar; srigak : tangkas; srilara : bangkai mayat yang tergeletak di seberang tempat; srimala : sangat indah; srimanganti : jenis gedung dikraton; srinata : tembang sinom; srisakit : bangkai mayat yang tergeletak di sembarang tempat

sriging : tangkas

srimbit : serimbit, berduaan

srimpak : ambang pintu

srimpi : srimpi, jenis tarian

srindhitan : burung serindit

sring : sering, kerap

sringah : terang, cerah, senang

srinthil : tahi kambing/ kelinci/domba

sripah : bela sungkawa, berduka

sriping : criping, keripik

srisig : pagar dinding

sriti : sriti, jenis burung

sriya : makmur, sejahtera

sru : seru, sengit

srumbung : agar tanaman

srundhèng : serundeng, jenis lauk

srunggan : sistem tumpang sari

sruni : 1 seruni, melati; 2 seruling

sruti : hemat

srutu : cerutu

sruwa : dengki, iri hati

sruwag : bolong, lubang

sruwal : bertumpukan tak teratur

sruwé : lama

sruwèk : lubang

sruweng : bolongan bundar

suba : sopan, santun

subada : kukuh, kokoh, kuat

subaga : masker, untung, bagus

subagya : bahagia, untung sekali

subakti, subaktya : berbakti

subal : jejal, campuran

subasita : sopan santun, tatakrama

subuh : subuh

subur : subu, makmur

suci : suci, bersih

suda : berkurang, susut

sudagar : saudagar, pedagang

sudama : dermawan, murah hati

sudana : dermawan

sudara : saudara; sudarawèdi : sahabat karib

sudarma : bapak

sudarsana : contoh, teladan

sudha : susut, berkurang

sudhah : bedah, pecah

sudhang : tabung/perian, bambu

sudhèt : bedah, pecah, coblos

sudhi : sejenis basung

sudhing : tidak sudi, enggan

sudhiya : bersedia, siap

sudhung : kandang rumah

sudi : sudi, mau

sudibya : mulia, terhormat, sakti

suding : tunjuk, penunjuk

sudira : berani, gagah; sudiradraka : nama tembang gedhe

sudra : bawah, rendah, hina

suduk : coblos, tusuk; suduk jiwa : bunuh diri; suduk maru : pisau bermata dua; suduk slira : bunuh diri

sugal : ugal-ugalan, kasar

sugata : jamuan, hidangan

sugèh : kaya

sugeng : selamat

sugih : kaya; sugih bala : banyak kawan

sugoh : suguh, hidangan

sugreng : puaka, mukertasyam

sugri : semua, seluruh

sugu : alat pertukangan untuk menghaluskan kayu

suguh : suguh, hidangan

suh : simpati

suhun : minta, mohon

sujalma, sujanma : manusia, orang

sujana : orang pintar, ahli

sujèn : tusukan

suji : tikam, tusuk saji

suka : suka, gembira, senang; suka lila : sukarela

sukan : permainan

sukara : babi hutan

sukarsa : niat yang baik, keinginan mulia

sukarta : pekerjaan yang baik

sukci : suci, bersih

suker : kotor

sukerta : bermasalah

suket : rumput

sukla : putih, bersih

sukma : sukma, roh

sukmana : ruh, nyawa

sukra : hari jum’at

sukreta : bermasalah

suksma : suksma, roh

suku : kaki

sukun : sukun, jenis buah

suk un : sebangsa timun

sukup : penuh sesak

sula : tombak, senjata tajam

sulah : tingkah laku

sulak : sulak, pembersih

sulaksana : pilihan, lebih, cemerlang

sulam : sulam, tambal

sulang : tunas tebu yang kedua

sulap : sulap

sulaya : bertengkar

sulek : sesak, sempit

suligi : seligi

sulih : wakil, ganti

suling : suling

sulistya : indah, antik

sulit : sulit

suluh : suluh, terang

suluk : suluk, suara indah

sulung : sulung

sulur : sulur, mengulur, merambat

suma : bunga

sumadhiya : sedia, siap

sumadi : semedi, bertapa

sumaguh : sanggup, siap

sumahab : tampak menggerombol banyak

sumaji : sudah disediakan, tersedia

sumakawis : segala hal, semua persoalan

sumakéyan : angkuh, sangar, payah

sumanak : ramah, akrab

sumanasa : nama bunga

sumandhing : bersanding, berdekatan

sumangga : mempersilahkan, silakan

sumanta : bicara, pertimbangan

sumantali : pawang gajah

sumapala : rendah hati

sumaput : pingsan

sumar : semerbah, merata

sumarah : pasrahm menyerah

sumaré : 1 tidur; 2 meninggal

sumarsana : bunga cempaka

sumawah : bersawah, bercocok tatam

sumawana : dan, serta

sumaya : berjanji, menyanggupi

sumba : kesumba

sumbaga : mashur, termashur

sumbalinga : terlaksana, dapat dipegang kata-katanya

sumbang : sumbang; sumbang surung : dorongan, dukungan

sumbar : sumbar, bicara keras

sumbat : sumbat, tutup

sumber : sumber

sumbit : galah bercabang untuk menjolok buah

sumbon : bahan untuk sumbu

sumbu : sumbu

sumbul : bakul tertutup, tempat seperti bakul untuk upacara

sumbung : sombong, congkak

sumbut : cocok, sesuai

sumèh : ramah, murah senyum

sumelang : was-was, kuatir

sumèlèh : pasrah, menyerah

sumeni : istirahat

sumerep : mengetahui, melihat

sumet : menyalakan, menyulut

sumpah : sumpah, janji

sumpek : sempit, berdesakan

sumpel : ganjal

sumpena : bermimpi

sumpet : sumpet, sumbat

sumpil : siput kecil

sumping : sumping

sumpit : kembal, tempat rokok

sumrah : segar, nyaman

sumringah : cerah

sumuk : panas, sumuk

sumung : demam, panas

sumunu : beranak, berkembang

sumur : sumur; sumur gumuling : terusan air dalam tanah

sumurup : mengetahui, melihat

sumyah : senang, kenyang, ceria

sun : 1 cium; 2 ingsun, saya

sunar : sinar, cahaya

sundari : perempuan yang cantik

sundawa : sundawa

sundek : sempit sesak

sundel : pelacur; sundel laut : kuda laut; sundel bolong : nama hantu

sundep : sundep, jenis hama

sundha : dua kali; sundha mandha : permainan anak

sundhang : tanduk, sronggot

sundhul : sundul, tatap; sundhul langit : tinggi sekali

sundhung : pikulan rumput

sunduk : tusuk

sung : beri, persembahan

sunga : benang sutra

sungapan : kuala, muara

sungar : bermegah-megah

sungga : ranjau

sunggal : serakah

sunggan : ranjau

sunggar : sisir, gingsul

sunggata : jamuan, hidangan

sunggi : sunggi, junjung

sungging : sungging, tatah

sungkan : sungkan, segan

sungkawa : sedih, duka

sungkem : sungkem, berbakti

sunglon : teluk

sungsang : saling silang

sungsum : sumsum

sungsung : pemberian, persembahan

sungu : tanduk

sungut : sangat, rambut

suntak : tumpah, jatuh

sunthi : gadis kecil; prawan sunthi : gadis remaja yang belum haids

sunting : sunting, pilih

suntrut : sedih, muram

sunu : anak

sunya : sepi, sunyi; sunyaruri : sunyi senyap, sepi

sunyata : benar, sungguh

supada : binatang buas

supadi : supaya, agar

supadya : supaya, agar

supak : sesak, sempit

supaos : supaya, agar

supata : berjanji, maki

supatni : indah, cantik

supaya : supaya, agar; supados: supaya, agar

supé : lupa, alpa

supena : mimpi

supit : supit, jepit; supit urang : strategi perang dengan mengatur barisan membentuk supit udang

supraba : cahaya indah

supranata : aturan yang baik

suprandéné : meskipun demikian

suprih : harapan

sura : berani; suraduhita : bidadari; suragana : para dewa; suralaya, suraloka : tempat para dewa; suranata : raja dewa; suranggakara : berani sekali, sangat berani; suranggana : bidadari; surapada : keinderaan, kahyangan; surapana: minuman keras; surapati: raja dewa; surapsara : raja bidadara; surapsari : ratu bidadari; suréndra : raja dewa; surèngpati : 1 raja dewa; 2 nama keris; surèngrana : berani, pemberani; surawadu: bidadari

suraga : bantal

surak : sorak, ramai

surakah : serakah, tamak, loba

suraksa : menjaga, menguasai

surambi : serambi

surasa : makna, arti; suraos : (ng.) makna, arti

surastri : bidadari

surat : surat

surata : keberanian

surem : suram, gelap

surèn : pohon durian

suretna : emas, logam mulia

surga : surga

suri : 1 sisir rapat; 2 teladan

surjan : jenis gaya baju

suroh : suruh, sirih

surtanah : doa selamatan pada orang yang meninggal dunia

surti : hemat-hemat, cermat

suru : suru, sendok daun

surud : surut

suruh : sirih

surung : dorong

surup : melihat, petang hari

surya : surya, matahari; suryakantha : kaca pembesar

susah : susah, sedih

susetya : kesetiaan

susila : kesopanan, tata krama

susra : terkenal, kondang

susrasa : patuh

susrawa : masyur, terkenal

susu : susu

susuh : sarang

susuhunan : junjungan

susuk : 1 susuk; 2 uang kembalian; susuk kondhé : tusuk sanggul

susun : susun

susung : songsong, menyongsong

susup : masuk, menyisip

susur : tembakau susur

susut : berkurang

suta : anak

sutapa : semedi, bertapa

sutéja : pelangi, cahaya, sinar

suthik : menolak, tak mau

suthing : enggan, segan

suthup : balut

sutikna : jeli, cermat; sutiksna : jeli, cermat

sutra : sutera

sutrepta : senang, puas sekali

suwa : segar (untuk kalam)

suwadi : sesungguhnya, sewajarnya

suwak : robek, sobek

suwal : celana pendek

suwala : menolak, tak sanggup; suwalapatra : surat

suwan : sowan, menghadap

suwanda : badan, tubuh; suwandagni : matahari

suwangan : muara, kuala

suwap : suap, uang sogokan

suwara : suara, bunyi; suwanten : suara, bunyi; suwaos : suara, bunyi

suwarga : surga

suwari : kasuari (nama burung)

suwarna : emas; suwarna dwipa : pulau Sumatra

suwasa : emas

suwau : tadi, dahulu

suwawa : ayo, mari

suwé : lama

suwéda : jari

suweg : nama tumbuhan

suweng : subang, kosong

suwidak : enam puluh

suwing : tergiang-ngiang di telinga

suwingya : cerdas, bijaksana

suwita : mengabdi, berguru

suwiwi : sayap

suwuk : berhenti

suwul : pasak besi pada beliung

suwun : 1 minta, mohon; 2 terima kasih

suwung : kosong, hampa

suwur : warta, kabar, berita

suwut : tempurung untuk menghasilkan benang yang ditenun

suyasa : rumah, gedung

suyud : suka memberi

swa : mandiri, kepala; swabawa: tabiat, perangai; swabretya: prajurit; swadaya : mandiri; swadésa : desa yang mandiri; swagata : hidangan, jaminan, jamuan; swagotra : turun, keturunan; swagreha : rumah pribadi; swasana : suasana, keadaan; swasembada : mencukupi kebutuhan diri; swasta : swasta, mandiri; swayambara : sayembara

swah : langit

swana : anjing

swandana : kereta

swanita : darah

swara : suara; swanten : suara

swarga : surga; swargaloka : tempat surga; swargi: almarhum

swasa : emas

T

taberi : rajin, hemat

tabon : rumah/kebun warisan orang tua yang telah meninggal

tabrak : tabrak

tabuh : 1 jam; 2 tabuh, pemukul; ditabuh : dipukul

tabur : tabur, tebar

tadhah : makan; tadhah eluh : tempat mengadu; tadhah kringet : baju dalam, tadah keringat; tadhah sih: tempat kasih sayang; tadhah udan : sawah yang tergantung air hujan; tadhah arsa : burung kedasih

tagyana : tunangan, kekasih

taha : kira, sangka, barangkali

tahan : tahan

tahen : 1 batang, pohon; 2 derita

taju : mahkota

tajug : tajuk, bentuk rumah adat

taker : takar, ukur

takir, takir ponthang : limas dari daun pisang

taksaka : ular

taksih : masih

takura : kiri

tal : pohon lontar, rontal

tala : rumah lebah

talad : tidak tergesa-gesa

talaga : telaga

talang : talang, jalan air

taleran : jalannya cerita, alur

tales : talas, umbi

tali : tali; tali goci : cara mengikat layang-layang; tali mati: simpul mati; tali wangsul : tali yang bisa dibuka dengan mudah

talika : mata-mata, pengintai

talinga, talingan : telinga

talok : pohon talok

talu : tiga, jenis gending

talub : balut (mata)

taluh : sudah biasa, bosan, jemu

talun : ladang, huma

tama : utama, baik

tamah : keinginan rakus, tamak, serakah

taman : taman, kebun; taman keputrèn : taman keputrian; taman sari: taman sari

tamara : gamelan, bunyi-bunyian

tamat : tamat, selesai

tamba : obat, jamu; nambani: mengobati

tambah : tambah

tambak : tambak; tambak baya : pencegah bahaya

tambal : tambal; tambal sulam : menambal di sana sini, memperbaiki kesalahan-kesalahan kecil

tambana : bendera, panah

tambang : 1 tambang; 2 tali tambang; tambang parantian: tempat kediaman, asal

tambar : tawar, hilang kekuatan, hilang kesaktian

tambara : bendera

tambas : jalir, tiris

tambat : tambat, ikat

també : sedang, jadi

tambeh : tambah, bertambah

tambel : tombok; tambel butuh, tambel sepi : mencukupi kebutuhan

tambeman : penyangga, penopang

tambeng : keras kepala, tak mau dinasihati

tambet : tidak kenal, tidak peduli

tambi : akar yang tumbuh pada batang sebagai penyangga pohon

tambilutan : nama tumbuhan

tambing : sisih, tepi

tambir : 1 nama wuku yang ke-19; 2 alat dapur

tambra : ikan tambra

tambuh : tidak kenal, tidak tahu

tambung : samar, kabur, tidak kenal

tambur : sejenis genderang

tamèng : tameng, pelindung senjata; tamèng mata : pelupuk (kelopak mata)

tami : utama, baik

tamih : dupa, perdupaan

tamina : melihat

tamisra : gelap

tamolah : tak bergerak

tampa : tanpa, tidak dengan

tampah : wadah dari bambu

tampak : kelihatan

tampan : bagus, ganteng

tampang : wajah, muka

tampar : tali, tampar

tamper : tampar

tamping : pinggir, tepi, batas daerah

tampir : niru

tampuh : menempuh; tampuh awang : nahkoda

tamtama : tamtama, tentara

tamtu : tentu, pasti

tamu : tamu

tamyang : perisai

tan : tidak; tan antara : tidak antara

tanah : tanah; tanah manca : luar negeri; tanah sabrang : luar negeri; tanah wutah rah : tanah tumpah darah

tanak : matang sekali

tanana : tak ada

tanaya : anak, putra

tanbara : duda

tanbuh : tidak tahu/mengerti

tanceb : tancep; tanceb kayon : selesai pertunjukan

tandang : bergerak, bekerja; tandang gawe : bekerja, mengerjakan; tandang tanduk : tingkah laku

tandha : tanda; tandha mata : tanda mata, kenang-kenangan; tandha tangan : tanda tangan

tandhak : penari, waranggana tayub

tandhan : tandan, ukuran untuk pisang

tandhana : bendera

tandhes : tandas

tandhing : 1 tanding, bertarung; 2 imbang

tandhu : tanda

tandra, tandya : lalu, segera

tanduk : 1 tambah lagi; 2 kalimat aktif

tandur : tanam

tanek : tanam; tanem tuwuh : tanaman, tumbuhan

tang : tang, kunci

tangan : tangan

tangara : tanda, lambang

tangèh : mustahil, tak mungkin

tangga : tangga, tetangga; tangga désa : tangga desa, desa sebelah; tangga teparo : tetangga kanan kiri

tanggah : palang, tahan, cegah

tanggal : tanggal; tanggalan : tanggalan, kalender; alisé nanggal sepisan: alisnya seperti bulan tanggal satu

tanggap : tanggap, pasif; tanggap sabda : wawancara, rembugan; tanggap tanduk: pasif-aktif; tanggap wacana : pidato penyambutan; tanggap wacucal: pementasan wayang kulit; tanggap warsa : ulang tahun

tanggel : sedang, tanggung, canggung; tanggel jawab : tanggung jawab

tanggi : tetangga

tanggor : tetap, tabrak

tangguh : tangguh, hebat

tanggul : tanggul, bendung; tanggul angin : pelindung

tanggulang : kayu palang pada bendungan, penopang, penyangga

tanggulun : nama buah

tanggun : agak baik, cukupan, sedang

tanggung : tanggung; tanggung jawab : tanggung jawab

tanggwa : kukuh, kuat

tanghulun : hamba, sahaya

tangi : bangun, bangkit

tangkar : berkembang

tangké : tangkai, gagang

tangkèk : pembesar, kepala biara

tangkep : tangkap

tangkil : hadap

tangkuwèh : sejenis manisan

tangled : tanya

tangsel : sebangsa baji

tangsu : bulan; sitangsu : bulan

tangsul : tali

tangun : agak baik juga, cukupan

tani : tani

tanja : 1 mantap, puas; batang kayu runcing untuk menanam kedelai

tanjak : tanjak, naik

tanjidhur : tanjidor, bedug besar

tanpa : tanpa

tansah : selalu, senantiasa; tansaya : semakin

tantang : tantang

tantara : tentara, prajurit

tantas : tuntas

tantra : ajaran tentang yoga dan seks

tantya : amat, sangat, sekali

tanu : makhluk halus

tanya : tanya

tapa : bertapa, bersemedi

tapak : bekas, kesan, jejak; tapak asta: tanda tangan; tapak dara: bunga tapak dara; tapak liman : tanaman tapak kuda; tapak tangan : tanda tangan

tapas : bengkong, kulit pembalut pokok tangkai daun nyiur

tapel : bedak perut; tapel wates: tapal batas, perbatasan

tapih : jarik, kain

tapir : tapir, tenuk

taplak : taplak

tara : antara; tara mangsa : musim pancaroba

tarab : datang bulan, melihat bulan

taragnyana : tenung, pelet

tarak : berpuasa; tarak brata : bersemedi, bertapa

tarambuja : semangka

tarangan : tempat bertelur (ayam), sarang

taranggana : bintang, rasi bintang

taranjana : tenung, pelet

tarantara : antara

tarbuka : terbuka

tari : tari

tarima : terima

taring : taring

tarkadhang : kadang-kadang

tarmolah : tak bergerak

taros : tanya, bertanya

tarpa : terpa

tarpana : terpana, heran

tarsandha : tanda, alamat

taru : daun; tarulata : daun-daunan; tarwa : pepohonan

tarub : teratak, deklit, tenda

taruk, tarok : ditaruh, diletakkan

tarum : tarum

taruna : taruna, muda (laki-laki); taruni: muda, taruna (perempuan)

tarung : tarung, berkelahi

tarwéla : nampak nyata, jelas sekali

tasih : masih, misih

tasik : samudra, laut

taskara : pencuri, penyamun

tata : tata; tata basa : tata bahasa; tata cara : tata cara; tata krama : tata krama; tata lair: etika lahiriah; tata prenah: menurut alur persaudaraan; tata tentrem : tentrem, teratur; tata-titi : teratur

tatab : tatap, tabrak; tataban : tatapan, tabrakan

tatag : tegar, teguh hati

tatah : tatah, pahat

tatal : tatal, serpihan kayu

tatanan : tatanan, aturan

tataran : tingkatan, tahapan

tatarpa : tanpa, tidak dengan

tatkala : ketika, tatkala, sewaktu

tatrap : tepat, kena benar, sesuai benar

tatu : luka

tatur : dipangku sedemikian rupa agar buang air (bayi)

tatwa : keadaan yang sesungguhnya

tatya : nyata, kenyataan

taun : tahun; taun raja: tahun raja, hari besar kelahiran raja; taun wastu : tahun biasa (354 hari); taun wuntu : tahun kabisat (355 hari)

tawa : tawar, menawarkan

tawan : tawan, tahan

tawang : angkasa, langit

tawar : tawar, tak berasa; tawaren: bengkak kakinya

tawas : 1 tawas, obat jentik-jentik; 2 upah lelah

tawing : dinding papan di tepi perahu

tawon : tawon, lebah; tawon gumana : lebah berdengung; tawon gung : tawon besar, tawon raja

tawu : menguras air

tawung : tutup dinding papan (di tepi perahu)

tawur : berkelahi, bertengkar

taya : 1 hilang, kosong; 2 tari

tayub : tayub, seni tradisional

tayuh : mencari firasat lewat mimpi

tayum : lapuk, layu

teba : tanah lapang, lapangan

tebah : pukul, tinju, tendang; tebah jaja: pukul dada, menantang; tebah tembung : pukul rata, hantam kromo

tebak : pukul, tinju

tebal : tebal

tebas : tebas, borong

tebek : tangkap

tebela : keranda, peti mati

tebeng : tebing jendela, tebeng

teberi : rajin, hemat, sederhana

tebus : tebus; tebus weteng : selamatan untuk hamil tujuh (7) bulan

tedah : tunjuk, pedoman

tedha : makan

tedhak : turun; tedhak loji : datang ke loji; tedhak siti : kenduri/ selamatan ketika anak mulai turun tanah; tedhak sungging: berfoto

tedhan : makanan

tedhas : mempan

tedhasih : burung kedasih

tèdhèng : sekat, halang, tirai

tèdhès : habis sama sekali, tandas

tedhi : makan

tegal : tegal, ladang

tegar : tegar, tanpa beban, bebas

tegayuh : berubah-ubah, berganti-ganti

tegel : tega, sampai hati

tegen : kokoh, kukuh, kuat

tegeng : teguh, kukuh

tegep : tegap, kokoh

teger : kukuh, tak berubah-ubah

tegerak : tandus, tanah mati

tegerang : kayu untuk memberi warna kuning pada kain batik

tegerat : nama bunga

teges : makna, arti

tegil : tegal, ladang

teguh-timbul : kebal, sakti

tegyan : tega, sampai hati

téja : pelangi, cahaya, sinar; téja bathang : pelangi tanda duka cita; téjamaya : nama kahyangan Batara Guru

tèji : teji (kuda)

teka : datang, tiba

tekan : tekan, desak

tékang : sang, si

tekap : sampai, hingga, oleh karena

teken : teken, tongkat

tèken : teken, tanda tangan

tekèng : sampai di

téko : teko, porong, poci

teksaka : ular

teksih : masih

tekuk : tekuk, lekuk; tikel tekuk : berlipat ganda

tekwan : tanya

tela : terang, jelas

telag : kehabisan, tidak musimnya

telaga : telaga

telah : nama, sebut

telak : kerongkongan

telar : lapangan, tanah lapang

telas : habis

telat : telat, tertinggal

telenan : landasan

telih : tembolok (pada unggas)

telik : sandi, lambang, rahasia; telik sandi : mata-mata, intelijen

telu : tiga; majutelu: segitiga; telon : bertiga; telu belah : menjadi tiga bagian; telu juru : berkeping tiga; telung puluh : tiga puluh

teluh : tenung, penyakit; teluh braja: bintang beralih; teluh tragnyana : tenung, penyakit

teluk : 1 teluk; 2 takluk, tunduk

temaha : akibatnya, sehingga, akhirnya

temangga : enak menjadi tetangga

temangsang : tersangkut

temantèn : penganten

tembaga : tembaga; tembagan : tempat membuat tembaga

tembako : tembakau

tembalo : pohon trembalo

tembang : tembang, lagu;

tembaruk : berhak, berkat

tembaya : kumpul; patembayan : perkumpulan

tembayat : janji, kumpul; patembayatan : perkumpulan, organisasi

témbok : tembok

tembon : perahu kecil

témbong : belang hitam pada kulit muka, dsb

témbor : dulang, talam

témbré : tidak berharap, hina, remeh

tembung : kata

temeka, temekan : tiba, sampai

temen : sungguh, benar

temenggung : tumenggung, pangkat kebangsawanan

tempaling : sungsang balik, baling-baling

tempaos : nama pohon untuk ramuan rokok

témpé : tempe, jenis lauk pauk

tempélang : cara membungkus nasi dengan daun pisang

témpong : pangkal paha (kuda, dsb)

tempuh : tempuh

tempuk : temu, jumpa, menjadi satu

temtu : tentu, pasti

temu : temu, jumpa; temu gelang : lingkaran yang tidak putus; temu lawak : tumbuhan temu lawak, jenis tanaman obat; temu rosé : bertemu pada ruas-ruasnya

tèn : lubang jala

tenaga : tenaga, energi

tenan : sungguh, benar

tenang : tenang, santai

tenapi : tetapi, akan tetapi, namun

tenaya : anak, putra

tengah : tengah; tengah wengi: tengah malam

tengan : kanan

tengangé : tengah hari

tengara : tanda, lambang, perlambang

tengen : kanan

tenger : tanda, prasasti, nama

tengga : tunggu

tenggak : 1 leher; 2 telan langsung

tenggar : lapang, luas

tenggarèng : terang cuaca

tenggenah : jelas, terang, kepala, tengah-tengah pertahanan

tenggèrèng : terang cuaca

tengger : bukit, tanah tinggi

tengginas : trampil, cekatan

tengging : ujungnya mencuat ke atas

tenggirang : senang hatinya

tenggok : leher atas, tengkuk

ténggor : memindahkan padi dari persemaian ke sawah

tenggulang : bendung, cegah

tenggun : agak baik juga, cukupan, sedang

tengran : tanda, lambang, nama

tengu : tengu, jenis kutu; satengu : kecil sekali

teni : pakaian dinas

ténja : tinja, tahi, cirit

ténong : wadah makanan dari bambu

tenta, ketenta : terjebak, terpaksa tanpa kesadaran

tèn-atèn : bagian bambu sebelah dalam (tanpa kulit)

tentrem : tentram, tenang

tenun : tenun

tenung : tenung, santet

tepa : tepa, ukur; tepa selira : mengukur diri, tenggang rasa

tepak : mapan, cocok

tépak : sisa, bekas, telapak

tépang : sepak, tendang

tepas : serambi rumah, sengkuap; tepas wangi : tempat tidur

tépas : 1 tepas, kipas; 2 balai

tepet : bekas, sisa; tepet loka: alam baka, alam kekal; tepet suci: hari akhir, akhirat

tepi : tepi, pinggir

tepis : tepi; tepis iring, tepis liring : perbatasan, tapal batas

téplok : teplok, lampu

tepung : kenal, tahu; tepung becik: bersahabat baik; tepung gelang : melingkar, berkeliling; tepung kebo : hanya tahu saja; tepung pager: tetangga sebelah rumah yang bersatu pagar; tepung rukun : bersatu; tepung wates : perbatasan, tapal batas

terah : darah, turun, turunan

terang : terang, jelas

teras : terus

terbang : 1 terbang; 2 rebana; terbangan : bermain rebana

terbil : kayu penyangga

terbis : jurang, curam

terbuka : terbuka

teres : 1 takut, ngeri; 2 diteresi : dikelupas kulitnya (pohon)

terganca : selisih, bersalah, berbeda

terkadang : kadang-kadang

tersandha : berdasarkan pada

tertamtu : tentu, pasti

teruna : pemuda; teruni : pemudi

terwaca, terwéla : terang, jelas

terwèlu : kelinci

tesih : masih

tetah : tutuh

teteg : kokoh, kuat, kukuh

tètèg : merontokkan

tètèh : fasih, bicara lancar

tètèk : puting susu

tetel : tekan, desak

tétéla : terang, jelas

tetep : tetap

teter : sikat, sisir, penggaruk

tètèr : ujian

tetes : tetas

tètès : tetes

tiba : jatuh

tibra : susah, sedih, marah

tidha-tidha : ragu-ragu, bimbang

tidhem : sunyi, sepi, diam

tiga : tiga; tigawaja : nama ikan; tigawarna : tiga warna

tigan : 1 bertiga; 2 telur

tigas : pangkas, potong; tigas gagang : habis diketam lalu dijual (padi); tigas kawuryan : baru tampak, baru muncul; tigas pancing : dipangkas miring sekali putus

tika : itu; tikang: yang itu

tikbra : susah, sedih; tiké : ini

tikel : lipat, banyak, ganda; tikel alis: berkerut kening; tikel balung : nama tumbuhan; tikel tekuk: berlipat ganda; tikel wosen: kejang-kejang pada jari tangan

tikep : dekap

tiki, tiking : ini, di sini

tiksa : tajam, senjata tajam; tiksna : tajam, cerdas, jeli; tikswa : tajam, cerdas, jeli

tikta : pahit, empedu

tiktak : sejenis meriam kecil

tiku : itu

tikung : tikung

tikus : tikus

tilak : bekas jejak

tilam : tilam, kasur, tempat tidur; tilam rum : tempat tidur; tilam sari : tempat tidur

tilap : bujuk

tilar : tinggal

tilas : bekas, sisa

timang : timang, gesper

timba : timba, tali timba

timbal : panggil, perintah; ditimbali : diperintah, dipanggil; timbal balik : saling menerima dan memberi

timbang : timbang, imbang; timbang sih : pertimbangan

timbel : timah

timbreng : redup, berawan

timbrung : menimbrung

timbun : timbun

timen : sangat, amat

timpal : timpal, setimpal

timpang : timpang

timpuh : timpuh, duduk bersila

timpung : timpang, pincang

timun : mentimun; timun wungkuk : timun bungkuk

timur : 1 muda, kecil; 2 timur

tindak : pergi, berangkat

tindhes : tindas, gilas

ting : lentera, jenis lentera

tinggal : tertinggal

tinggar : senapan yang berlaras kuningan

tinggeng : tetap, tidak berubah-ubah

tingi : kulit kayu untuk mencelup kain batik

tingkah : tingkah laku

tingkas : subur

tingkeb : selamatan kehamilan usia 7 bulan

tingkem : bakul kecil bertutup

tinimbang : daripada

tinjo : tengok, jenguk

tintrim : sepi, sunyi

tipak : bekas, sisa

tipar : ladang, tegal

tipu : tipu, bohong

tipung : ketipung

tira : tepi, pinggir

tirah : berlebih, sisa

tirem : tiram

tirep : redup, berawan

tirta : air; tirtamarta : air kehidupan; tirta prawita sari: air sari kehidupan; tirta sinduretna : air mani, sperma; tirtayatra : berziarah ke pemandian suci; patirtan : pemandian

tiru : tiru, contoh

tisaya : sangat, amat, terlebih

tisma : tajam

tisna : cinta, kasih sayang

titah : makhluk, ciptaan

titèn : 1 ilmu titen; 2 teliti, ingat; 3 daun kacang kering

titi : teliti; titi mangsa : perhitungan musim; titi priksa : memeriksa, meneliti

titih : keras, padat (keris); titihan : kendaraan

titik : titik, tanda, ciri, noktah; titik iyik: jaman masih kecil; titik melik: barang bukti

titir : dipukul terus-menerus (kentongan)

titis : titis, tepat

tiwas : 1 mati; 2 terlanjur

tiwikrama : marah

tiyang : orang

tiyasa : kuasa, pandai

tobat : taubat

toblok : keranjang

toblos : coblos, tusuk

tobong : tempat pembakaran; tobong gamping : tempat pembakaran batu menjadi gamping

togari : malam

togog : nama wayang

tomara : tombak (belantam)

tomprangan : bertengkar, cek-cok

tonggari : malam hari

torana : pintu gerbang

tos : keras, berharga

tosan : besi; tosan aji: pusaka

totog : 1 tabrak, mentok; 2 ilmu totog

totoh : taruh

totos : kepala, pemimpin

towang : selang, sela

toya : air; toyanta : awan, mendung

trabas : 1 terabas, terobos; 2 pemboros

tracak : telapak kaki binatang

trah, gotrah : keturunan; trahing kusuma : darah biru, bangsawan

trajeg : pancang, tonggak, pagar

traju : neraca; traju mas : timbangan emas

trampil : terampil, cekatan

tranggana : bintang

trantan : berdiri pakai penyangga

trantang : bersinar

trap : terap, pasang; trap sirap : diatur serba baik, rapi;

trapsila : tata krama, susila

trapas : boros, lekas habis

tratag : panggung

traté : teratai

trawang : terawang, pandang, lihat

trebis : jurang, curam; jurang trebis : jurang yang curam

trembalo : pohon trembalo

trembayak : burung angsa

trembayun : sulung

trena : rumput

trengga : bintang

trenggalung : musang akar

trenggana : bintang

trengginas : terampil, cekatan

trenyuh : trenyah, kasihan

trep : trep, cocok, sesuai; trepsila : susila, sopan, tatakrama

très : sulaman benang emas pada lengan baju

trèsèh : ramah-tamah, cakap

tresna : cinta, kasih, sayang

treteg : jembatan

trewélu : kekunci

tri : tiga; tribawana: tiga dunia; triguna : tiga kegunaan; trikaya : tiga kekayaan; trikona : segitiga, bersudut tiga; trilocana : bermata tiga; triloka: tiga dunia; trimurti : tiga dewa; trinétra : mata ketiga; trisula : senjata tombak bermata tiga

trima : terima; trima kasih : terima kasih

tris : cinta, kasih sayang

trisig : pagar anyaman bambu

trisik : pantai berpasir, berbatu-batu kecil

trisna : cinta, sayang

triwi : putih

triwikrama : marah besar

truka : membuka tanah untuk tempat tinggal

trukah : dusun baru

truna : muda, remaja

truntum : nama batikan

trup : 1 permainan truff; 2 kelompok, regu

trus : terus, langsung

trustha : senang, suka, puas; trusthi : senang

truwaca : jelas, terang

truwéla : jelas, terang

truwèlu : kelinci

tuba : racun

tuban : jeram, air terjun

tubar : akar yang mengembang ditanah

tubi : tuba

tubruk : tubruk, tabrak

tubug : bengkak kakinya, cacat

tubungen : telor, pelat

tudhuh : petunjuk, pedoman

tudhun : turun, ke bawah

tudhung : kudung, tutup kepala

tuding : 1 tuduh, dakwa; 2 jari telunjuk

tuduh : petunjuk, pedoman

tugar : 1 tugar; 2 mencangkok

tugel : patah, putus

tugi : bulu padi

tugu : tugu, monumen

tugur : jaga

tuha : tua

tuhu : sungguh, benar

tuhun : sebenarnya, semestinya

tujah : diterjang dengan kaki diinjak; tujah bumi : kaki bagian depan putih (kuda, dsb)

tuju : tuju, sengaja

tuk : sumber, mata air

tukang : tukang

tukar : tukar, ganti; tukar cincin: upacara tukar cincin, peningset; tukar maru : nama ikan; tukar padu : bertengkar mulut

tukung : menjejak bahu (rambut)

tuladha : teladan, contoh

tulak : tolak; tulak balik : penangkal bahaya; tulak sawan : penangkal penyakit

tulalé : belalai

tulang : tulang

tular : tular, menular

tulèk : lalu, segera

tulèn : tulen, asli

tuli : tuli, tidak dapat mendengar

tulis : tulis

tulung : tolong

tulup : 1 alat berburu burung; 2 kerangkeng

tulus : tulus, ikhlas

tulya : kemudian, lalu

tuma : kutu

tumama : 1 mengenai, mempan; 2 puas

tuman : tergantung, ketagihan

tumang : bibir dapur

tumat : buah tomat

tumbak : tombak, jenis senjata

tumbal : tumbal

tumbar : tumbar, jenis bumbu

tumbas : beli

tumbeng : kayu yang dipasang pada gamelan (gambang) agar lebih sempit lubangnya untuk mengatur nada

tumbruk : tubruk

tumbu : tumbu, wadah dari bambu

tumbuk : tumbuk

tumenggèng tawang : ujungnya mencuat ke atas (bulu mata)

tumenggung : tumenggung

tumok : tahu, melihat

tumon : menonton, melihat

tumpak : naik, numpang

tumpal : kapar, kekat

tumpang : tumpang, numpang; tumpang sari : tanaman berjenis-jenis; tumpang suh : bertumpangan, berserakan; tumpang tindih : tumpang tindih

tumpek : jatuh-tumpah

tumpeng : nasi untuk selamatan

tumper : puntung (kayu bakar)

tumpes : tumpas, gilas, musnah

tumplak : jatuh, tumpah

tumplek : tumpah, bertumpuk; tumplek bleg : tumpah-ruah

tumpu : tumpu, alas, landasan

tumpuk : tumpuk;tumpuk timbun : bertimbun-timbun; tumpuk undhung : bertumpukan

tumrah : berkembang, beranak

tumrap : terhadap, kepada

tumus : 1 terkuras, 2 tembus

tumut : ikut, turut

tuna : 1 tidak punya; 2 rugi; tuna dungkap : sering keliru; tuna karya : menganggur; tuna kisma : petani yang tak punya tanah; tuna netra : buta; tuna susila : nakal, lacur

tunangan : tunangan, kekasih

tunas : tunas, taruk

tundha : tumpuk, tangga, ditunda

tundhes : tandas

tundhuk : takluk, menunduk

tundhun : setangkai

tundhung : usir

tung : ujung, puncak

tungan : ujung, puncak

tungga : remuk, terkemuka

tunggak : tunggak, pangkal, pokok

tunggal : tunggal, satu

tunggang : tunggang, naik

tunggara : tenggara (mata angin)

tunggil : tunggal, satu

tunggir : punggung gunung

tunggu : tunggu

tunggul : tunggul, yang tertinggi

tungkak : pucuk telapak kaki, tumit

tungkas : pesan, amanat

tungkat : tongkat, setik

tungku : tungku

tungkul : tungkul, takluk

tungtum : berkumpul kembali

tungtun : tuntun

tuni : kurang, tidak punya, rugi

tunjang : tunjang, tabrak

tunjel : tonjok, tusuk

tunjem : tonjok, tusuk

tunjung : bunga tunjung, teratai, seroja

tuntas : tuntas, selesai

tuntum : berkumpul kembali, pulih

tuntun : tuntun, bimbing

tuntung : ujung, puncak

tuntut : tuntut, gugat

tunu : api, nyala

tup : tutup; entup : sengat

tupiksa : periksa, cek

tur : lagi pula, dan

turah : lebih, sisa

turangga : kuda; katuranggan: ciri-ciri

turas : kencing, buang air

turi : turi, jenis tanaman

turida : susah, sedih

turon : tiduran, berbaring-baring

turu : tidur

turuh : bocor, tiris

turun : 1 turun, ke bawah; 2 anak keturunan

turung : belum

turut : turut, patuh, tertib

tus : serius, benar-benar

tusara : embun

tusih : mengawasi

tuskara : lebah, tawon

tustha, tusthi : senang, puas, asyik

tusuk : tusuk, tonjok; tusuk kondé : tusuk sanggul

tut : ikut, turut; tut wuri : ikut di belakang

tutas : tuntas selesai

tuter : bel, peluit, terompet, klakson

tutu : tumbuk; nutu pari : menumbuk padi

tutug : selesai, tamat, tuntas

tutuh : tunduk, dakwa, potong, pangkas

tutuk : mulut

tutul : tutul, bintik, noda; macam-: harimau kumbang

tutup : tutup; tutup dhahar (saji) : tudung saji; tutup kendhang : pembukaan dan penutupan; tutup kéyong : bagian rumah berupa segitiga disebelah atap; tutup kuping, tutup mulut : membisu dan tuli; tutup liwet : cara menggunakan ikat kepala

tutur : tutur, kata, sabda

tutus : 1 tutus, pukul; 2 tali dari bambu; tutus kajang : jahitan yang selanya jarang-jarang

tutut : jinak, kejar, sisil

tutuwa : ketua, pemimpin

tuwa : 1 tua; 2 sudah masak; kamituwa : kepada desa; tuwa bangkong : tua bangka; tuwa buru : pemburu; tuwagana, tuwanggana : ketua, peminjam, pemuka; tuwah : tumbuh, timbul, terbit

tuwi : tengok, jengok

tuwin : dan, serta, lagi

tuwu : burung hantu

tuwuh : tumbuh

tuwuk : kenyang, puas

tyas : hati; tyas mami : hatiku

U

uba rampé : piranti, alat-alat

ubaya : janji, prasetia

ubed : 1 belit; 2 banyak akal

ubek : aduk

ubel-ubel : ikatan, belitan

ubeng : keliling, putaran

uber : kejar, buru

ubin : ubin, tegel

ublek : 1 aduk; 2 bergerak di sekitar

ubon-ubon : abdi perempuan di pertapaan

ubral : obral

ubur : ramai sekali, bingar

ucal : ajar

ucap : ucap, ujar

ucek : tekan

uceng : ikan kecil; uceng-uceng: sumbu

uda : telanjang; ngudarasa : mengutarakan perasaan; udakara: kira-kira; udamamah: tepat suaranya (dalam memerankan tokoh-tokoh wayang); udanagara: sopan-santun; udapati : sumpah-serapah; udarati : laut, lautan; udasmara: pikiran

udadi : laut, lautan

udaka : air, mata air

udama : hina, keji, nista

udan : hujan; udan ampèl : nama bentuk keris; udan barat: hujan bercampur angin kencang; udan tangis : berduka cita, menangis keras

udani : tahu, mengetahui

udara : 1 angin; 2 tinggi, luhur

udata : keras, sangat, sombong

udaya : upaya, usaha

udel : pusar, pusat

udhadhi : laut, samudra

udhal : bedah, pecah, jebol

udhang : udang; udhang-udheng : pergi ke sana-ke mari untuk suatu urusan

udhar : bebas, lepas

udhaya : laut, samudra

udheg-udheg : nenek moyang

udhek : aduk, campur

udhel : hampir menjadi kepompong (fase perubahan ulat menjadi kepompong)

udheng : ikat kepala; udheng gilig: ikat kepala yang ada bundarannya di belakang

udhèt : cacing

udhil : kikir, bakil

udrasa : tangis, air mata

udrata : mahkota

udu : bukan, lain

udud : merokok

uduk : nasi uduk

udun : benjolan, bengkak

udur : berselisih, bertengkar

udwani : ingat, waspada

udyana : taman

udyani : taman

uga : juga, pun

ugag-ugeg : bergerak-gerak

ugah : agak, enggan

ugal : ugal, urakan

ugat-uget : bergerak-gerak

ugeg : bergerak

ugel-ugel : sendi

ugem : menepati, mematuhi

ugeng : giat, bersemangat, rajin

uger : 1 pedoman, patokan; 2 ikatan; 3 diuger : dikurung; uger-uger lawang : anak tunggal; paugeran : hukum, undang-undang

ugung : manja, belum

ujana : taman; ujani : tahu, waspada, ingat

ujar : kata, sabda

uji : uji, tes

ujubriya : curiga, prasangka buruk

ujud : wujud, nyata

ujung : ujung; ujungan: daun

ujur : 1 mujur, membujur; 2 beruntung; ujuran: bagian yang membujur

ukara : kalimat; ukanten : (ing.) kalimat

ukir : ukir

ukur : ukur

ula : ular

ulab : beruntung sekali

ulad : muka, wajah

ulah : gerak, tingkah laku; ulah raga: olah raga; ulah semu : melakukan apa-apa dengan isyarat, pasemon, sindiran; ulah kridhaning asta : mengemis; ulah-ulah : memasak

ulam : ikan

ulang : ulang

ulan-ulan : sejenis ulat pemakan kayu

ulap : silau

ulat : wajah, muka

ulem : undangan

uleng : oling, miring

uler : ulat; uler kagèt : selimpat (pada tulang); uler kambang : jenis tembang, gending

ules : 1 warna; 2 sampul, selongsong, sarung, kain

ulet : ulet, liat

ulu : 1 telan; 2 tangkai; ulu ati: ulu hati, dapur susu; ulu-ulu: ulu-ulu, pamong desa pengatur air; ulu wetu : penghasilan

ulun : saya, hamba

ulung : ulung, unggul; ulung ati: hulu hati, dapur susu

ulur : ulur, tarik

uma : biji, benih

umba : luas, lebar

umbang : congkak, besar mulut

umbar : umbar, bebas, lepas

umbara : mengembara, berkelana

umbel : ingus

umbul : 1 terbang, melayang; 2 mata air, sumber air; 3 kepala desa; umbul muncar : mata air yang memancur; umbul-umbul : bendera panjang yang ditegakkan

umbut : rebung rotan

umet : nyala; umet-umetan : berkeliling-keliling; nyumet : menyalakan

umis : mengalir

umpak : 1 cepat, lekas; 2 batu landasan

umpama : umpama, kalau, jika

umpang : lebih dari beratnya

umpeng : pipa, saluran air

umpet : sembunyi

umpling : minyak tanah, lampu kecil, tempat madat

umpluk : busa, buih

umpon : empang ikan

umus : bocor, merembes

una-uni : bicara, perkataan

unakara : kira-kira, kurang-lebih

unandika : berkata

unang : sedih (gila) karena asmara, mabuk cinta

unar : onar, gaduh, geger

uncal : lempar

uncek : penggerek, alat penusuk

uncet : ujung nasi (tumpeng) yang berbentuk kerucut

uncit : buncit, bungsu, bontot, terakhir,

uncung : anak merak

uncuwi : pipa tembakau

undang : mengundang, memanggil

undar : gelendong, tika-tika, likas

under : pokok perkara, mata bisul, pusat lingkaran

undha : tumpuk, tangga; undhamana: diungkit, disebut-sebut; undha-undhi : kurang lebih; undha-usuk : bersusulan

undhag : bertingkat, bertangga

undhagi : ahli tembaga, pikiran

undhak : bertingkat, bertangga

undhuh : menuai, memetik

undhung : tumpuk

undur : mundur, ke belakang; undur-undur : binatang sejenis rayab tanah yang jalannya mundur

unem : nama rempah-rempah

ungal : bunyi; mungal : berbunyi

ungap : bimbang, tertimbang-timbang, agak takut

ungapan : kala

ungel : suara, bunyi

ungga : atau

unggah : naik, ke atas; unggah-ungguh : tata krama, sopan-santun; ungguh : tempat, letak

unggul : unggul, utama

ungkal : asah, batu pengasah

ungkara : kalimat, pujian, doa

ungsi : ungsi, pindah

ungsum : musim

uni : bunyi, suara

uninga : tahu, mengerti

unjal : menarik; unjal ambekan : menarik nafas

unjuk : minum

unta : unta

untap : marah, murka

untar : nyala

untara : 1 utara; 2 kiri; 3 antara, sela

unting : ikatan

untu : gigi; untu gelap : gigi roda; untu walang : cara menyambung (seng, dll)

untul : pengikut

untung : untung, laba; untung-untungan : berspekulasi, untung-untungan

unu : (padi) yang berceceran di tanah

unur : 1 rumah anai-anai; 2 bukit, tanah membukit

unus : hunus, keluar

unyar : ikatan padi; unyar-unyur: mondar-mandir, ke sana kemari

unyer : putar, keliling

unyur : datang begitu saja

upa : sebutir nasi; upaboga : mencari makan, kelezatan, kenikmatan; upadamel: pekerjaan, kegiatan; upadana: pemberian; upadrawa: kesusahan kesengsaraan; upagawé : pekerjaan, kegiatan; upajati : nama tembang gedhe; upajiwa: penghasilan, penghidupan, nafkah, rezeki; upajiwana : nafkah, rezeki; upakara : merawat, memelihara; upakarti : 1 hasil kerja, karya; 2 penghargaan; upakarya : hasil kerja, karya; upakawis (dipun-) : (ing.) dipelihara, dirawat; upaksama: ampun, maaf; upalabi: pendapat, pengertian, pemilikan; upalamba : pendapat, pengertian, pemilikan; uparengga: perhiasan, hiasan; uparukti: pasang rakit, merakit; upasadana : penghormatan, penghargaan; upasaka: calon pendita; upasama : sabar, rendah hati; upasanta: sabar, rendah hati; upasantwa: penghibur; upasraya: minta pertolongan, bantuan; upasuba: hiasan untuk penghormatan; upawada: kemarahan, celaan

upacanten, upacara: upacara, seremoni;

upadi : mencari, berusaha, upaya; upados : mencari, berusaha, upaya

upah : upah, ongkos, gaji

upaka : sungai

upakyana : cerita, dongeng

upala : batu

upama : umpama, tamsil, ibarat

upaos : sumpah, janji

upas : 1 bisa, racun; 2 pesuruh, kurir

upati : upeti, persembahan

upat-upat : 1 talu cemeti/cambuk; 2 bersumpah tak akan melakukan lagi

upaya : upaya, usaha; upayasandi: perkakas, piranti

upekti : upeti, persembahan

upeti : upeti, persembahan

upetya : upeti, persembahan

upih : upih, kelopak, pangkal daun

upiksa : teliti, periksa, lihat

ura-ura : lagu, dendang, nyanyian

uragapati : raja ular

urang : udang; urang ayu : nama bentuk subang

urik : licin, akal bulus

uring : marah, kecewa

urip : hidup

urmat : hormat

urna : mahkota

uruk : 1 rendam, uruk; 2 ajar; diwulang uruk : diberi pelajaran

urun : urun, iuran

urung : gagal, belum; urungan: perhitungan hari yang ke-3

urup : nyala

usada, usadi : obat

usah : usah

usaha : usaha, upaya

usana : jaman dahulu kala

usap : usap; usap tangan : sapu tangan

usar : tentara berkuda

usara : embun

usar-asir : polisi rahasia

usim : musim, masanya

usir : usir, suruh pergi

usna : baik, bagus

usnisa : surban, sanggul ikat kepala

usreg : 1 bertengkar; 2 banyak gerak

ustra : unta

usuk : penyangga atap

usul : usul, saran, pendapat

usum : musim

usung : usung, gotong

usus : usus

utah : muntah

utak : otak, benak

utama : utama, baik

utamangga : kepala

utami : utama, baik

utang : hutang; utang budi : hutang budi; utang pati : hutang pati, membunuh; utang urip: hutang nyawa

utara : 1 utara; 2 kiri

utawa : atau; utawi : atau

utawaha : api

utawis : kira-kira, kurang lebih

utek : otak, benak

uter : putar, keliling

util : colong, curi, copet

utpala : teratai biru, tunjung biru

utri : utri, jenis makanan dari pati ketela

utsaha : usaha, upaya

utu : gigi

utuh, utoh : utuh, lengkap, sempurna

utus : utus, suruh, duta

uwa : pakde, budhe

uwal : lepas, bebas

uwar : lepas, bebas, copot

uwas : khawatir, wasangka

uwi : ubi jalar

uwong : orang, manusia

uwuh : 1 tambah; 2 sampah

uwung-uwung : awang-awang

uwur : 1 tombok, iuran; 2 tabar, sebar

W

waler : atur; wewaler : peraturan, aturan

wales : balas; walesan : balasan

walgita : buku, surat, tulisan

walih : lagi

walik : balik

walika : ular

waling : sangkaan, pikiran

walira : belera

walirang : belirang

waliwis : belibis

walkali : pendita, pertapa

waluh : jenis buah

waluka : pasir

waluku : nama rasi bintang

walulang : kulit, belulang

walur : walur

waluya : sembuh, sehat, selamat

walya : sehat, selamat, aman

wama : kiri

wamana : murka, marah

wamsa : wangsa, keluarga; wamsa Syailendra : dinasti Syailendra

waca : baca; maca : membaca; wacan : bacaan

wacucal : kulit, belulang; ringgit wacucal : pentas wayang kulit

wada : cacat, cela

wadaka : halangan, gangguan

wadana : pemuka, pembesar

wadari : taman bunga

wadat : selibat, tak menikah

wadata : molek, kegemaran

wader : ikan sungai

wadhag : tubuh

wadhah : wadah, tempat

wadi : rahasia; wewadi : 1 rahasia; 2 kemaluan

waditra : gamelan, bunyi-bunyian

wadwa : prajurit, tentara; wadwan, wadon : perempuan

wadya : bala, anggota; wadyabala: bala tentara

waé : saja, cuma

wagal : nama ikan

wagata : sungguh, nyata

wagadi, wagati : perbuatan baik

wagé : Wage, hari pasaran

waged : 1 bisa, mampu; 2 batas

wagiswara : tempat semedi raja

wagita : 1 sungguh, nyata; 2 syair, puisi

wagra : harimau

wagu : tak pantas

wagugen : sedih, susah

wagus : bagus, baik

wahana : kendaraan, sarana

wahiri : cemburu, iri hati

wahita : tipuan, muslihat

wahya : wahyu, bintang kebahagiaan; wahyu : ilham, anugerah

wahyaka : lahiriyah, badan

waita : 1 tipuan, muslihat; 2 perahu

waja : gigi

wajah : muka

wajar : lumrah

waji : kuda

wajir : menteri

wajra : petir

wak : badan, tubuh

waka : panas, api

waksa : dada, susu

waksudha : bumi

waktan : bercerita, berbicara

wakul : wakul, wadah nasi

wakya : badan

wala : gagang gugus kelapa

walak : larangan, balak

walaka : berterus terang

walang : belalang; walangati : khawatir

walanjar : janda muda

walat : kualat, terkutuk

walaya : berkelana, mengembara

waled : 1 endapan; 2 gaji rapel

walèh : bosan, jemu

walek : melulu, semata-mata

walépa : kurang ajar, congkak, pongah; ardha walépa : membantah, ditanya balas bertanya

wana : hutan, alas; wanadèsa: daerah hutan dan desa; wanadri : hutan belantara; wanantara : hutan lebat, pusat hutan; wanawasa: hutan lebat

wanah, waneh : lagi

wanara : kera jantan; wanari : kera betina

wancahan : singkatan

wancak : belalang; wancak suji: pagar besi

wancana : wacana, bacaan, tema

wanci : waktu, saat

wanda : 1 suku kata; 2 badan

wandawa : sanak saudara

wandé : warung, toko

wandira : pohon beringin

wandu : banci, waria

wang : uang

wangan : selokan di sawah

wangbang : kesatria muda

wangen : dicampuri bau yang harum

wangga : berani

wangi : wangi, harum

wangkang : perahu jangkang

wangkawa : pelangi, bianglala

wangkingan : 1 keris; 2 pinggang

wanglu : mata hati

wangon, kauban : dilindungi rumah, atap

wangsa : keluarga

wangsalan : syair sandi

wangsi : seruling

wangsit : isyarat gaib, wahyu

wangsul : kembali, pulang

wangun : pantas, bagus; wewangunan : 1 bangunan; 2 sosok

wanguntur : tempat duduk raja, dampar

wangur : dengu, kancing

wangwa : dipandang, diawasi

wani : berani; wani angas : berani lalat, berani tai

wanita : perempuan

wantah : apa adanya

wantawis : antara, kira-kira

wantèg : kukuh, kokoh

wanter : wanter, cat

wantèr : panas terik

wantu : 1 nanti; 2 air panas untuk mengukus nasi

wantun : berani

wantya : pesan, amanat

wanu, wano : perempuan

wanua : desa, penduduk desa

wanudya : wanita

waos : (ing.) baca; maos : 1 membaca; 2 buah maja; maospait : Majapahit

wara : anggun, lembut, cantik; warabrata: latihan keras; waracethi : pembantu putri; waradwija : pendita, brahmana; waraduhita: permaisuri; waramerta: pengampunan, ampunan; warapsara : bidadara, bidadari; warasana : dampar, kursi, tahta; warasayaka : panah; wara wirasmi : bulan; warataruna : jejaka, pemuda, remaja; warataruni : gadis, perawan; waratomara: panah; wara-wara: pengumuman; warawidya: pendita, brahmana; wara-wiri : mondar-mandir

warada : kasih, cinta, sayang

waradin : 1 merata; 2 biaya

waragad : biaya, ongkos

warah : ajar, babi tahu

waraha : babi hutan

warak : badak

warana : tirai, sekat

warandha : janda

warang : cuci, mandi (keris)

waranggana : sinden, penyanyi

warangka : 1 sarung; 2 kerangka

waras : sehat; waras-wiris : sembuh, sehat, tak kurang satu apa; ora waras : 1 sakit; 2 gila

warastra : senjata, panah

warata : rata

warayang : angin, udara

warda : belas kasih, cinta

wardah : tua

wardaya : hati

wardi : arti, makna, keterangan

wardu : lintah; wardugangga: lintah

wareg : kenyang; maregi : mengenyangkan

warèh : air

warga : anggota; kulawarga : keluarga

wari : air; warigagung : nama wuku yang ke-8; warigalit: nama wuku yang ke7; warigaluh : nelayan

wariga : kejang

waring : jaring halus, kain kasa

waringin : beringin

waris : keluarga, saudara; warisan : harta peninggalan orang meninggal dunia

warna : warna, rupa, macam; warni: warna, rupa

warok : 1 berhati suci, hidup secara spiritual; 2 sakti, tangguh; 3 pemimpin, pelindung

warsa : tahun; warsaka : tahun; warsaya: tahun; warsi: tahun

warsiki : bunga gambir

warsita : ajaran, nasihat

warta, warti : warta, berita; wartos : (ing.) warta, berita

waru : waru, jenis pohon

waruju : bungsu

warung : warung, kedai

was : awas; was-was : khawatir

wasa : wewenang, kuasa; wasantatilaka : nama tembang gedhe; wasata : kekuasaan

wasana : akhir, penutup, penghabisan

wasésa : kekuasaan, wewenang

wasi : pendita, pertapa, biksu

wasis : pintar, ahli

wasistha : bijaksana, pintar

wasita : ajaran, nasihat

waskitha : pintar, bijaksana

waspa : air mata

waspada : waspada, hati-hati

wasta : nama

wastra : kain

wastu : sungguh-sungguh nyata

wastuti : pujian, doa

wasuh : basuh, cuci

wasundari : 1 bumi; 2 air bening

waswa : pasti, tentu

waswita : cemas, kuatir

wata : angin

watak : watak, sifat, tabiat

watang : batang, galah, tombak

watara : kira-kira; watawis : kira-kira

watek : watak, sifat, tabiat

wates : 1 batas; 2 semangka

watgata : luka, terluka

wati : 1 dunia, jagat; 2 putri

watir : kuatir, sumelang; watos : kuatir, sumelang

waton : 1 asal; 2 pedoman

watsa, watsya : ikan

watu : batu; watu beras : batu pasir, pasir; watu brani: besi berani, batu magnetik; watu geni : batu api; watu item: batu hitam; watu kambang : batu apung; watu karang: batu karang; watu kumalasa : batu besar dan rata; watu lintang : batu bintang; watu sumbul: batu yang runcing-runcing; watu gunung : nama wuku

watuk : batuk

watun : cabut rumput

watyagya : perselisihan, pertengkaran

wau : tadi

waudadi : samudra, lautan

wawa : 1 api; 2 bawa

wawah : rubah, ubar, geser

wawal : sakti

wawan : saling; wawan catur, wawan rembag : saling bermusyawarah, berunding

wawang : lihat, pandang, tonton

wawar : belah, pecah

wawi : bawa, dengan

wawoh : berbuah

wawrat : beban, berat

wawu : wawu, nama tahun yang ke-7

wawuh : berdamai, tegur sapa

way : air

wayah : 1 waktu; 2 cucu

wayang : pertunjukan wayang

wayoh : wayuh, madu, rangkap

wayu : angin, udara

wayuh : madu, rangkap

wé : 1 saja, cuma, hanya; 2 air

wecana : wacana, bacaan, tema

wecucal : kulit, belulang

wéda : weda, aturan, pedoman

wédaka : tahu, mengetahui

wedaka : kalangan, gangguan, kerugian

wedal : 1 keluar; 2 waktu

wedana : 1 wedana, pangkat kraton; 2 mulut, muka

wédana : sakit

wédang : air putih

wedani : nama tetumbuhan

wedari : taman bunga

wedèn : penakut

wédha : ajaran, pedoman

wedhak : bedak

wedhar : jelas, terang, saran, nasihat

wedhi : pasir; wedhi krosok : pasir krosok, pasir kasar; wedhi maléla : pasir hitam berkilau; wedhi kèngser : menari melompat-lompat

wedhung : pisau besar bersarung (pakaian kebesaran istana)

wedhus : kambing, domba; wedhus prucul : kambing yang tak bertanduk

wedi : takut; wèdi : nyata, benar, sungguh; wedi-asih: berbakti, sayang

wedidang : antara lutut dan tapak kaki, betis

wedya : pengetahuan, ilmu

wédya : pengetahuan, ilmu; wédyarini : ajaran kewanitaan; wédyata: sinar, cahaya; wédyatama: pengetahuan yang baik

wegah : malas, enggan, tidak mau

wegang : enggan, tak mau

wegig : cerdik, lincah, trampil

wèh : beri

wejag : licin sebab sering dilalui

wejah : obat nebus bagi orang yang habis bersalin

wejang : ajaran, nasihat

wejani : upah kepada dukun

weka : anak

wekan : tahu, mengerti

wekas : 1 akhir; 2 pesan

wekdal : waktu

wektu : waktu, saat

wela : 1 sela, selang, luang, lowong; 2 jelas

welad : sembilu

welagar : terbakar, menjalar

welah : kayuh, pengayuh

welahan : bilahan

welak : kutukan

welan : uang denda karena terlambat membayar

wélan : nampak nyata

welang : 1 jenis ular; 2 belang

welar : lebar, bidang (dada)

welas : belas; welas arep : kasih sayang; welas asih : belas kasih

weling : amanat, pesan, saran

welit : 1 belut; 2 belit

wéloh : waluh

welon : tegar hati, kuat pendirian

welug : jagoan, kepala rampok, penjahat besar

welut : belut

wenang : kuasa, berhak

wendéra, wendira : pohon beringin

wéndra : nama ikan laut

wenèh : lagi

wènèh : beri

wenes : bersih mukanya, centil

wenga : terbuka, menganga

wengi : malam

wengis : bengis, kejam

wengkelan : betis

wengku : pangku

wengur : dengu, kancing

wèni : rambut, sanggul

wening : bening; weninga : mengetahui, mengerti

wentala : tega, sampai hati

wentar : kondang, terkenal

wentara : antara; sawentara : sementara

wèntèh : jelas, terang

wènten : ada

wènter : wenter, cat

wentis : betis

wéra : lapang, lega

werat : berat

wercita : cacing

werda, werdha : tua

werdaya : hati, perasaan

werdi : makna, arti, maksud

werdu angga : lintas

wereh : buih, busa, mabuk

wereng : wereng, hama padi

werga : warga, anggota

wergul : anjing liar

werhaspati : kamis

weri : pencuri, penjahat

wèri : musuh

werit : buas, susah diatur, susah ditangkap

werjit : cacing

werna : warna, rupa, bentuk

wersa : 1 hujan; 2 tahun

werta : warta, berita; werti : warta, berita; wertos : warta, berita

weru : nama pohon

weruh : tahu, mengerti, melihat

werut : mengerut, mengedut

wésa : waisya, golongan pedagang, bercocok tanam

wesana : akhirnya, sehingga, maka

wesi : besi; wesi aji : senjata (keris, tombak, dll); wesi bang: besi yang dibakar manyala; wesi brani : besi berani, besi magnetik

wespada : waspada, hati-hati

westa : nama

wèstu : lestari, sungguh

wèsthi : bahaya, larangan

wéswa : susah, sedih

wésya : waisya, golongan pedagang, petani

wetah : utuh, lengkap, sempurna

wétan : timur

wetara : sementara

weteh : terang, jelas

weteng : perut

wetu : keluar, lahir

wewah : 1 berubah; 2 tambah

wèwèh : memberi, mempersembahkan

wéwéka : hati-hati, waspada

wewer : gulung, gulungan, rol

weweg : tambun, gemuk

wi : 1 ubi, umbi; 2 lebih

wiba : sentausa, kuat

wibawa : wibawa, pengaruh

wibi : bibi

wibisana : bijaksana, sentausa

wibrama : kalut, kacau, bingung, marah

wibuh : kuat, sentausa

wibuti : kemuliaan, kekuasaan

wicaksana : bijaksana; wicaksuh: bijak, bijaksana; wicaktala: dasar bumi

wicara : bicara; wicanten : (ng.) bicara; wicarita : cerita, lomba bercerita

wicitra : citra, rupa

wida : siksa; gandawida : wewangian; widadara: bidadara, dewa; widadari: bidadari, dewi; widasari: nama tumbuhan; widayaka: bidadara, dewa

widada : selamat, sejahtera; widagda : pintar, mahir

widara : pohon bidara; widara gepak: nama bentuk rumah; widaran : nama makanan dan tepung ubi kayu

widhala : kucing

widheng : ketam ranjung

widhungan : anak binatang yang masih dalam kandungan

widi : 1 izin, restu; 2 aturan, takdir; 3 tahu; hyang widi : Tuhan; widigraha : tempat semedi, pemujaan

widigda : pintar, ahli

widita : termashur, terkenal

widu : biduan, penyanyi

widura : pandai, bijaksana; widuri : 1 baiduri, batu permata; 2 nama tumbuhan sejenis kapas

widya : pengetahuan, ilmu; widyadara : dewa; widyadari : bidadari, dewi; widyastuti : pengetahuan tentang doa, berbakti, pujian; widyatmaka : kilat, cahaya; widyawati : banyak ilmu dan cantik; widyuta : petir, kilat, halilintar; widyutmala: mata petir, kilat

wigar : gagal, kandas

wigati : sungguh, nyata, penting

wigena, wigna : tahu, mengerti, bijaksana

wigih : enggan, malas

wignya : tahu, mengerti, bijaksana; wignyan : 1 pengetahuan, ilmu; 2 tanda baca dalam huruf Jawa; wignyana: pengetahuan, ilmu

wigraha : rumah, wisma

wiguh : segan, enggan

wiguna : berguna, bermanfaat

wigung : berguna, cakap

wihaga : burung

wihang : enggan, segan, tak sudi

wihanggama : burung

wihara : wihasa, tempat semedi; wihanten : biara, tempat beribadah

wihaya : udara, langit

wihikan : tahu, mengerti

wija : buah

wijah : biasa, umum

wijana : 1 berdasar bangsawan; 2 tempat beribadah

wijang : jelas, terang, paham

wijaya : unggul, menang; wijayanti : kemenangan, unggul

wiji : biji, bibit

wijil : keluar, lahir; mijil : 1 lahir; 2 tembang mijil

wijuk : membasuh tangan, kaki

wijung : babi hutan besar

wika : tahu

wikalpa : percakapan, perbincangan

wikan : tahu, mengerti

wikana : entah, tidak tahu

wikara : berubah keadaan

wiki : kuti-kuti

wikrama : menikah, kawin

wiku : pendita, resi, brahmana

wil : raksasa

wilmuka : pimpinan pra raksasa

wilaba : wahyu

wilada : nama tumbuhan

wilah : bagian, belahan

wilaja : hamba sahaya

wilang : hitung; wilangan : hitungan, bilangan

wilangun : gemar, suka

wilapa : syair sedih, syair keluhan

wilasa : bersenang-senang, menghibur hati, bermain-main

wilasita : bersenang-senang, menghibur hati, bermain-main

wilatikta : Majapahit

wilet : licin, licik, akal bulus

wilis : hijau

wilisan : bilangan, hitungan

wilujeng : selamat, sejahtera

wiluma, wiloma : keliru, gagal

wilwa : buah maja; wilwatikta: Majapahit

wima : mirip, seperti, menyerupai

wimala : bersih, suci

wimana : kereta, kendaraan; wimanasara : panah sakti

wimardana : perang, berperang

wimba : 1 keluar, terbit; 2 tiruan, seperti, serupa

wimbasara : pesuruh, polisi

wimbuh : 1 menambah; 2 gelap pikiran, bingung

wimoha : gelap pikiran, bingung

wimohita : gelap pikiran, bingung

wimurcita : pingsan

winadi : dirahasiakan; winardi : diberi makna; winarna : diceritakan

winata : 1 utama; 2 bunga tunjung, teratai

winda : harum, wangi, semerbak

windasa : rusak, musnah

windraya : mulia, bagus

windu : windu, delapan tahun; windutirta : air endapan

windura : mustika, perhiasan

windya : kenyang, puas

winèh : diberi

wingi : dulu, kemarin

wingit : angker, keramat

wingka : wingko, jenis kue

wingking : belakang

wingkisan : bingkisan

wingsati : 20, dua puluh

wingsilan : buah pelir

wingwang : berbeda, lain

wingwing : kecil, langsing perawakannya

wingwrin : takut, ketakutan

winong : diorangkan, dianggap orang

winor : dicampur, diaduk

winot : dibuat jembatan

wintang : bintang

winter : winter, cat kain

winursita : diajari, dinasihati, diceritakan

wipala : banyak sekali, lebar, luas

wiparita : susah, sedih

wipata : salah, keliru, buruk, jatuh

wipati : celaka

wipra : pendita, pertapa

wipula : banyak sekali, luas, lebar

wira : perwira, pahlawan; wiraboga: makanan; wiralalita: nama tembang besar; wiratara : berani, pemberani; wira-wiri: mondar-mandir; wirotama: wira utama, pemberani

wiraga : gerak tubuh

wiraha : pisah, berpisah, bercerai

wirahsa : olah rasa

wirama : berirama

wirandhungan : perlahan-lahan, bimbang, ragu

wirang : malu, mendapat aib

wirangrong : tembang wirangrong

wirasa : dirasakan, isi; wiraos : dirasakan, isi

wiring : biring; wiring kuning : biring kuning, ayam jantan yang kakinya kuning

wiroda, wirodra : sangat marah, berselisih

wiron : kain lipatan, diwiru

wirong : sedih, susah; mirong kampuh jingga: memberontak

wirta : marah sekali, bengis, kejam

wiru : 1 wiru, lipatan kain; 2 biru; 3 sarung jagung

wiruda : bertengkar, berkelahi

wiruh : tahu, mengerti

wirun : penengah

wirya : wirya, kedudukan; wiryawan: kedudukan, pejabat

wis : sudah

wisa : bisa, racun

wisada : obat

wisala : luas, lebar

wisama : kendala, rintangan

wisana : 1 akhir, penghabisan, penutup; 2 cula, tanduk

wisangsaya : tidak dengan hati-hati, tidak khawatir

wisapaha : penawar bisa

wisarga : berhenti, istirahat, penghabisan

wisarja : mengusir, menghalau

wisata : wisata, piknik, rekreasi

wisaya : alat panca indra, maksud

wiséka : nama, gelar

wisésa : kekuasaan, wewenang

wisik : bisik, isyarat gaib

wiskira : itik

wisma : wisma, rumah, tempat peristirahatan; wismaka: mahkota, topi, tutup kepala; wismaya : menakjubkan; tuna wisma : tidak punya rumah

wismreti : sungai

wistara : uraian, cerita

wisthi : 1 halangan, rintangan; 2 pekerjaan

wisudha : wisuda, penobatan

wisuna : suka mengadu, panjang lidah

wisya, wiswa : bisa, racun

wit : pohon

wita : pengetahuan; witadésa: pindah tempat tinggal, urbanisasi; witaradya: pengetahuan tentang birokrasi, ilmu pemerintahan; witaraga : terlepas dari kesenangan duniawi, suci; witareja : pengetahuan tentang birokrasi, ilmu pemerintahan

witaka : air

witana : bangsal, tempat penghadapan

witing : keturunan darah biru

withangka : kandang merpati

wiwaha : pesta

wiwaksa : berbicara, bertutur; wiwaksita : berbicara, bertutur

wiwal : lepas, terurai, bercerai

wiwandha : halangan, rintangan, kendala, masalah

wiwang : berbeda, lain

wiwara : pintu, gapura

wiwarjita : hilang musnah, tak ditemukan mayatnya

wiwarna : berwarna

wiwaswan : matahari

wiwéka : hati-hati, waspada, berakal

wiwi : sayap, kepak

wiwing : lemah, lembek

wiwit : mulai, mula-mula

wiwrin : takut, ketakutan

wiwuda : dewa

wiya : alpa, lalai, lengah

wiyadi : sedih, susah

wiyaèr : bertingkah, bercanda, tak mau menurut

wiyaga : pemain, pemukul gamelan

wiyagon : baru, masih baru

wiyagra : harimau

wiyah : biasa, sebarang; sewiyah-wiyah : sia-sia, sewenang-wenang

wiyak : belah, buka

wiyana : tetap

wiyang : pergi

wiyangga : katak; wiyanggi : bumbu

wiyar : luas, lebar

wiyara : biara, tempat bertapa

wiyarta : kaya; wiyarti : pintar

wiyasa : membuat, membangun

wiyat : udara, langit, angkasa

wiyata : pendidikan, pengetahuan, pengajaran

wiyati : udara, langit, angkasa

wiyoga : susah, sedih, pemisahan

wiyos, miyos : keluar, lahir

wlagang : cepat besar, gembur, subur

wlagar : terbakar, kobar

wlaha : telanjang, tidak memakai apa-apa

wlahar : 1 lahan; 2 tanah pecah

wlaka : terbuka, jujur, terus-terang

wlakang : selangkangan, lipat paha

wlangat : liang kubur

wlanjar : janda muda belum beranak

wlija : pedagang

wlikat : tulang berikat

wlingi : sejenis rumput

wlingsang : anjing liar

wlira : belera, alat tenun

wlirang : belirang

wluku : bajak

wungkal : asah

wo : kata seru menyatakan heran, takjub

wod : 1 satu suku kata; 2 jembatan

wodha : menasehati

wodhana : menjagakan

wogan : sangkut, kait

woh : buah

wolu : delapan, 8

wong : orang, manusia

wongwa : bara api menyala

wonten : ada

wor : campur

wora-wari : bunga sepatu

wos : beras

wot : jembatan

wowog : berambut tebal

wowohan : buah-buahan

wowor : bercampur

wowotan : jalan di jembatan

wradin : merata, tersiar

wragad : ongkos, biaya

wragang : 1 lekas besar; 2 tuak

wragil : bungsu

wrah : ajaran, nasihat

wraha : celeng, babi hutan

wrahas : 1 rejeki; 2 binatang buas sejenis babi hutan

wrahaspati : hari Kamis

wraksa : pohon

wran : orang

wrandha : janda

wrangas : anai-anai berwarna merah

wranggana : pesinden

wrangka : warangka, sarung keris

wrasan-wrasan : membicarakan orang lain

wrat : berat, beban

wrata : rata

wratsangka, wratsari : bunga cempaka

wrayang : angin, udara

wré : kera

wrecita : cacing

wreda, wredha : tua

wredaya : hati

wredi : makna, arti

wredu : halus, sabar, rendah hati

wregu : sejenis rotan

wregul : anjing liar

wrehaspati : hari Kamis

wrejit : cacing

wreka : ulat

wreksa : pohon, kayu

wrena : warna

wrenda : janda

wrenget : renget, hama kertas, kutu kayu

wrengkang : tegar hati, keras kepala, sulit diatur

wresaba : sapi, lembu, banteng

wresah : nama tumbuhan

wresni : ipar, biras

wresthi : hujan; wresthipatha: hujan lebat

wreta : warta, berita

wrin : takut, ketakutan, mengetahui, mengerti

wringin : beringin

wruh : tahu, mengerti

wruju : bungsu

wruyung : asmara, cinta

wuda : telanjang

wudel : pusat

wudhar : lepas, bebas

wugu : nama wuku yang ke-26

wuh : 1 segan, serba sulit; 2 tambah

wuhaya : buaya

wujang : bujang, jejaka, belum kawin

wujil : kerdil

wukir : gunung, bukit

wuku : 1 wuku; 2 buku

wulakan : jeram, air terjun

wulan : bulan; nawang wulan : melihat rembulan; wulandari : rembulan terbit; wulanjari: bulan terbit; wulan purnama : bulan purnama; wulansari: rembulan

wulang : ajaran, saran, nasihat; wulang wuruk : ajaran, petuah

wulangun : asmara, cinta

wulanjar : janda muda yang belum beranak

wulat : muka, wajah

wuled : liat, alot, kuat

wuli : bulir-bulir padi

wulinga : birahi, suka-ria, asyik

wulu : bulu; wulu kalong : bulu kalong; wulu wetu : penghasilan; wulu sétan: bulu yang tumbuh menyendiri

wuluh : wuluh, jenis blimbing; wuluh gading : bambu gading

wungkal : asah, batu pengasah

wungkuk : bungkuk

wungsu : bungsu

wungu : 1 bangun tidur; 2 ungu

wungwang : sepi, kosong

wungwung : atap puncak bubungan rumah

wuni : 1 bunyi; 2 dulu; wuninga : mengetahui, mengerti

wuntat : bontot, pantat, belakang

wuntel : bungkus

wuntit : bontot, paling belakang

wuntu : buntu, tak berlanjut

wunuh : bunuh, menewaskan

wunut : nama pohon

wunwunan : ubun-ubun

wur : campuran rokok

wuragil : bungsu

wurandhungan : 1 perlahan-lahan; 2 bimbang, ragu

wuri : belakang

wurik : hitam berselang-seling putih

wursita, wurcita : ajaran, nasihat

wuru : mabuk; wuru getih : mabuk darah

wuruh : buih, busa

wuruk : ajaran, nasihat

wurukung : nama hari naas yang ke-7

wurus : teratur dengan baik, tahu adat

wurwur : nama binatang laut

wuryan (ka-) : tampak, kelihatan

wus : sudah; wusana : akhirnya, sehingga, maka; wusanten: (ing.)akhir, penghabisan, penutupan; wusdéné: sedang, padahal

wusu : busar, pemusar, bungkuk (punggung)

wuta : buta

wutah : tumpah; wutah ati : suka berderma, suka memberi; wutah getih : tanah kelahiran; wutah rah : tanah tumpah darah

wutuh : utuh, lengkap, sempurna; wutuh ayam : sangat utuh, tak ada luka

wutun : tekun, asli

wuwu : penangkap ikan

wuwuh : tambah

Y

yadu : keluarga

yaga : penabuh gamelan

yaiku : yaitu

yaksa : raksasa; yaksi : raksasa perempuan

yakti : sungguh, benar

yakut : mutiara, intan

yama : Batara Yama, sang pencabut nyawa dalam pewayangan

yamani : neraka; yamaniloka : tempat neraka

yan : kalau, jika

yana : kereta, kendaraan

yanak : anak

yani : sungai

yantra : kendaraan dewa

yapa : puja, puji

yasa : membuat; yasan : buatan, hasil karya; yasadarma : ayah

yasih : kasih, asih

yata : yaitulah; yatanyan : supaya

yati : pendita, biksu; yatindra : pendita yang termasyur; yatiwara : pendita yang termasyur

yatma, yatmaka : nyawa, ruh

yatna : hati-hati, waspada

yatra : arta, uang

yawa : luar, di luar

yawat : seperti, ibarat; yayah réna : bapak ibu; yayah wibi: bapak ibu

yayan : umpama, seperti

yayi : adik

yeksa, yeksi : raksasa

yekti : sungguh; yektos: (ing.) sungguh benar

yitma : nyawa

yitna : hati-hati, waspada; yitna yuwana : yang berhati-hati akan selamat

yoda, yodha : perang, prajurit

yoga : 1 jaman; 2 anak; 3 meditasi

yogi : pendita; yogiswara: pendita termasyhur

yogya : baik, pantas

yojana : 1 penglihatan; 2 ukuran, panjang jalan

yoni : kekuatan gaib, sakti

yuda : perang

yudhaka : tentara, prajurit

yuga : 1 jaman; 2 anak; 3 meditasi

yugala : istri, suami

yugya : baik, indah

yujana : ukuran panjang jalan

yukti : sesungguhnya, nyata

yumana : selamat sejahtera

yungyun : asmara, cinta

yuswa : umur

yuta : juta

yutun : asli, sederhana

yuti : baik, selamat

yuwana : selamat , muda

yuwaraja : putra mahkota

yuwati : gadis, perawan

——————-